Еуропадағы мадияр туыстар

Ұлы Дала ұландарының кәрі құрлық – Еуропада салған іздерінің сілемдерін көзі қарақты жан қазіргі уақытта да жер атауларынан, кей­бір тарихи ескерткіштерден, өзге де де­реккөздерден тауып жатады. Еуропа тө­сінде өздерін маджарлықтар-мадиярлармыз дейтін венгрлердің қазақтармен туыс­ты­ғын дә­лел­деген Иштван Коңыр сынды ға­лымдар са­лып кеткен көпір оқырманда­ры­мыз­ға аян. Біз­дің тілшіміз Интернет көмегіне сүйене оты­рып, еліміздің Венгриядағы Тө­тен­ше және өкілет­ті елшісі Рашид Ыбыраевпен әңгімелесу ар­қылы, ара­дағы жалғастық пен ынтымақ­тас­тық жай­ын білген болатын. – Биыл Қазақстан – Венгрия дип­ло­матиялық қатынастарына 19 жыл бол­ды. Еліміздің сыртқы саясатын­да­ғы Вен­­грия­ның рөлі туралы айтып өтсеңіз? – Сыртқы саясатымыздың көп вектор­лы­ғы бәрімізге белгілі. Ол елі­міз­дің Батыс және Шығыс елдерімен, алыс-жақын көр­ші­лерімен терезесі тең ынты­мақ­тастық ор­натуын қамтамасыз етіп келеді. Осындай саясат арқасында ынты­мақ­тастық деңге­йінің өрістеуін бізді тарихи ортақтық пен туысқандық қатынастар байланыстыратын Венгрия Республи­ка­сы­нан көреміз. Қазіргі таңда Венгрия бас­шылығы Еуразиядағы даму мен тұрақты­лықтың маңызды фак­торы саналатын Қа­зақстанды Орталық Азиядағы стратегия­лық әріптесі ретінде бағалайды. Бұл ретте соңғы жылдардағы Қазақстанның ха­лық­аралық аренадағы рө­лін бағалаған ресми Будапешт­тің нық ұс­танымын да атап өткен жөн. Со­нымен бірге, Венгрия өз кезегінде Еуропа Одағының толыққанды мүшесі сана­латын, өтпелі ке­зеңнен ойдағыдай өткен Орталық және Шы­ғыс Еуропадағы жетекші мемлекет. Бү­гінгі күні Еуроодақтағы оның төр­ағалығы ел жетістіктерінің айға­ғы сана­ла­ды. Біз Вен­грияны Қазақстан­ның маңызды саяси және сауда әріптесі ретінде танимыз. Екі жақты байланыстарды нығайтуда Экономикалық ынтымақтастық жөніндегі Қазақстан – Венгрия үкіметаралық комис­сия­сы­ның жұмысы айтулы рөл атқарады. Осы екі тарапты құрылым экономикалық өзара әрекеттесудің өзекті мәселелерін ти­імді шешуге өз септігін тигізеді. Комис­сияның үшінші отырысы Венгрия Премьер-министрі В.Орбанның Астанаға жос­­парланған сапары шеңберінде өткі­зіле­ді деп күтілуде. Өз тарапымыздан Комис­сия­ның тең төрағасы Экономикалық даму және сауда министрі Қ.Келімбетов болса, Венгрия тарапын осы елдің Премьер-министрі Әкімшілігінің басшысы – Мемлекеттік хатшы М.Варга басқарады. Екі халықтың ортақ тарихи және мә­де­ни мұралары мен басшыларымыздың сын­­дарлы саяси үнқатысуының арқа­сын­да екі жақты ынтымақтастық жоғары дең­гейге көтерілді. Венгрияның біздің тәуел­сізді­гімізді алғашқылар қатарында тануы мен Қазақстанның ОШЕ аймағында бірінші болып Будапешт қаласында диплома­ти­я­лық өкілдік ашқанын да айтып өткен жөн. Бүгінгі таңда саяси байланыстар ең жо­ғары деңгейде, екі ел сындарлы түрде өз­ара ықпалдасуға әрқашан да дайын­дығын білдіріп келеді. – Президент Н.Назарбаевтың Будапештке сапарынан кейін екі жақты бай­ланыстардың жанданғандығы айқын көрінген шығар? – Елбасымыздың Будапештке жасаған алғашқы мемлекеттік сапары екі жақты қарым-қатынастар тарихындағы елеулі оқи­ға ретінде бағаланды. Сапар халық­ара­лық саясаттың өзекті мәселелеріндегі та­рап­тар­дың ұстанымдарын айқындап, эко­номи­ка­лық ынтымақтастықтың жаңа ба­ғыт­тарын белгіледі. Мемлекеттік сапар қо­рытынд­ы­сы Венгрия басшылығының Астанамен көп жоспарлы үнқатысуды үде­ту­ге бағыт­тал­ған елеулі қызығушылығын көрсетті. Сапар барысында заманауи да сапалы орындауды қажет ететін саяси және эко­но­микалық сипаттағы бірқатар келісімдерге қол жеткізілді. Қазіргі таңда сапар қоры­тындысы бойынша тапсырылған міндет­тер­дің көпшілігі жүзеге асырылды. Осы­лай­ша, 2008 жылғы қарашада және 2010 жылғы наурызда жоғарыда келтірілген үкі­метаралық комиссияның екі отырысы өт­кізілді. Бизнеске Қазақстан – Венгрия іскерлік кеңесі елеулі көмегін көрсетуде, екі елдің сауда-өнеркәсіп палаталары арасын­да байланыс орнатылған. Өткен кезеңде Венгрияға Қазақстанның Көлік және коммуникация, Экономика және бюджеттік жоспарлау, Білім және ғылым министрлері, сондай-ақ бірнеше мәрте мемлекеттік органдар басшыларының сапарлары болды. Екі ел арасында тығыз парламент­ара­лық байланыстар да орнатылған. Мемлекет басшысы сапарының алдында ВР Мемлекеттік жиналысының (Парламент) төр­айы­мы Каталин Силидің Қазақстанға ресми сапары болды. 2008 жылдың жел­тоқ­санында ҚР Парламенті Мәжілісінің Төр­ағасы Орал Мұхамеджановтың Венгрияға жауап сапары болды. Екі ел заң шығарушы орындарында парламентаралық ынтымақ­тас­тық жөніндегі депутаттық топ құрыл­ған. ВР Мемлекеттік жиналысында Премьер-министр Әкімшілігінің басшысы – Мемлекеттік хатшы М.Варганың басшы­лы­ғындағы Венгрия – Қазақстан ынтымақ­тас­тық тобы жұмыс істейді. – Екі жақты ынтымақтастықтың ба­сым бағыттарына және екі ел арасын­дағы сауда айналымына тоқталсаңыз? – Екі жақты ынтымақтастықтың басым бағыттары жетерлік. Қазақстан үшін елдегі жоғары технологиялық және иннова­ция­лық өндірістер құруда халықаралық ком­па­ниялардың қатысуы қатты қызығушылық тудырады. «2014 жылға дейін елдің үде­мелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасының аясында перспективалы жобалар, нано және биотехнология өнді­рі­сін тиімді дамыту, ақпараттық технология­ны тарту, тауар өндіру мен қызмет көрсету салаларына венгр кәсіпорындарын тартуға жіті көңіл бөлінеді. Екі елдің географиялық ұтымды орна­ла­суына орай, транзиттік-көліктік әлеуетті қолданудың болашағы зерттелу үстінде. Еуропа мен Азия арасындағы көліктік торап ретінде қарастырылатын Захонь қала­сындағы венгр темір жол терминалына негізделген ірі бір халықаралық логисти­ка­лық орталықтың даму жобасына қатысу мүмкіншіліктеріне қазақстандық тарап қызығушылық білдіруде. Мысалы, Венгрия «Еуропаның қақпасы» деп аталса, Қазақстан «Азия қақпасы» деп аталады. Біздің ынтымақтастықты неге екі жақтан да күшейтпеске? Венгрия іскерлерінің «Ба­тыс Еуропа – Батыс Қытай» автомагистралін салу жобасына танытқан қызығу­шы­лығы кездейсоқ жағдай емес. Ғаламдық энергетикалық қауіпсіздік қазіргі заман­ның қойып жатқан өзекті талаптарының бірі. Осыған орай біз «Оңтүстік ағым» және «Набукко» газ құбырларының құры­лы­сына көңіл бөлудеміз. Венгрия – табиғи газ бен мұнайдың ірі тұтынушысы болып табылады. Ал Қазақ­стан болса, өз кезегінде энергия тасы­мал­дау экспортты әртараптандыруға бет бұ­рып, өзінің көмірсутектерін осы мемлекетке жеткізудің ықтимал бағыттарын табуға және де ВР аумағында мұнай-газ инф­ра­құ­ры­лымының нысандарын құруға қызығу­шылық білдіреді. Ауыл шаруашылығы са­ла­­сындағы ынтымақтастықтың да бола­ша­ғы кең. Біздің жинақталған әлеуетіміз бен ма­диярлардың тұрақты дәстүрлерін на­за­р­ға алғанда, селекция, тұқым шаруа­шы­лы­ғы, ауылшаруашылық өнімдері сорттарын бай­қау тәрізді салаларда қатынастар орна­туға қызығушылық білдіріп отырмыз. Тараптардың қай-қайсына да өзара тиімді сектор ретінде денсаулық сақтау сала­сын­дағы серіктестікті айтуға болады. Оның бірі – дамыған венгр дәрі-дәрмектердің экс­порты және оған қосымша дайын өнімді жасау ісі. Екінші бағыт – венгр меди­ци­налық құрал-жабдықтарының экспорты. Екі жақты қарым-қатынастардың ма­ңыз­ды саласы – мәдени-гуманитарлық байланыстар. Бүгінгі күні екі елдің мәде­ниет қайраткерлері, ғалымдары мен спорт­шылары Қазақстан мен Венгрияда өткізі­летін мәдени және спорт шараларына қаты­суда. Шаралардың ішіне конференциялар, семинарлар, симпозиумдар, концерттер мен кинофестивальдар, классикалық күрес, бокс, жүзу мен футбол бойынша жарыстар кіреді. Қазақстандық және венгр ғалым­да­ры ортақ тарихи тамырларын зерт­теуге өзара қызығушылық білдіріп, қып­шақтар­дың Венгрияда және мадиярлардың Қазақ­станды мекендеу тарихы саласында бірлескен зерттеулер өткізуде. Қазақстан­дық шығармашылық ұжымдары «Радуга» және «Созвездие Будапешта» атты жыл сайынғы халықаралық жарыстарға, сон­дай-ақ «Веспрем» балалар өнері фестиваліне қатыса­ты­ны жергілікті халыққа ұнай­тыны анық. Биыл Будапештте Қазақ ұлт­тық музыка академиясының ректоры Айман Мұса­қо­жае­­ва бастаған жастар сим­фо­ниялық ор­кестрінің гастрольдері өткен болатын. Білім саласында да ынтымақтастықтың жаңа көкжиектері ашылуда. Мысалы, 2009 жылғы наурыз айында Будапештте өткен министрлер конференциясының шеңберін­де ресми түрде Қазақстан Болон үрдісіне қосылды. Біздің студенттер пен аспиранттар Венгрияның аккредитацияланған озық ғылым мен білім мекемелерінде біліктіліктерін арттыруда. Жалпы алғанда, екі жақ­ты қарым-қатынастарды дамыту келешегі күн­нен-күнге кеңейіп келеді. Бүл үдеріске екі халықтың тарихи жақындығы мен ұл­т­тық мәдениет пен дәстүрлерді өркендетуге тал­пы­ныстары зор себепші болуда. Бұл фак­торлар туризм сынды маңызды сала­дағы қол­да бар әлеуетті іске асыруға екі та­рап­тың да қызығушылығын тудыруы заң­ды. Оған қоса бизнес қауымдастығына телекоммуникация, жеңіл және азық-түлік өнер­кә­сібі, энергетика мен инфрақұрылым сияқты секторлар да қызықты болып табылады. Сауда-экономикалық тақырыпты қозға­сақ, соңғы уақытта тұрақты өсу үрдісі бар екендігін байқауға болады. Географиялық алшақтықты назарға алғанның өзінде де біз­дің ел тауар айналымы бойынша ТМД елдері арасында (Ресей мен Украинадан кейін) Венгрияның үшінші серіктесі болып саналады. Екі жақты тауар айналым құры­лымының қомақты бөлігін қуат көздері, мәшинелер мен көлік құралдары, азық-тү­лік пен шикізат өнімдері алады. Венгриядан Қазақстанға ет және ет өнімдері, кө­к­өніс және жеміс-жидек, азық-түлік, сусын­дар, органикалық тыңайтқыштар, жануар және өсімдік майлары, астық пен дәнді дақылдар, химия өндірісінің өнімдері, емдік дәрі-дәрмектер, медициналық құрал­дар, киім-кешек, көлік құралдары, өндіріс пен электр жабдықтары, т.б. заттар импорт­талады. Ал Қазақстаннан көбінесе ЖЖМ, көмір, кокс, табиғи газ экспортталады. – Ойдағыдай жұмыс істеп келе жат­қан бірлескен кәсіпорындар негізінен қандай салаларда шоғырланған? – Қазіргі таңда Қазақстанда өнеркәсіп, құрылыс, көпшілік тұтынатын тауарлар өндіруге, ауылшаруашылық өнімдерін өн­ді­ру мен өңдеу, сондай-ақ делдалдық және маркетингтік қызметтерді көрсетуге ба­ғыт­талған 60 венгрлік-қазақстандық кәсіп­ор­ындар жұмыс істейді. Оның ең таны­мал­дары «Хемимонтаж», «MMG AM NOVA», «АТКС», «Харкон», «Глобус», «Гедеон Рихтер», «Эгис», «Венпрод», т.б. компаниялар. Қазақстанда венгр сыра зауыттары, нау­байханалар, дәрі-дәрмек қоймалары са­лын­ған. Кардиохирургия саласында Ақтө­бе қаласындағы «Авиажөндеу зауыты» АҚ пен «Форгосарнь» ЖШС қатысуымен авиа­­техниканы жөндеу салаларында бірлескен жобалар іске асырылуда. «ҚазАгро­Финанс» АҚ бағыты бойынша Қазақ­стан­да өсіру үшін Венгриядан «голштино-фриз» аталатын 300 бас асыл тұқымды ірі қара жеткізілді. Қазақстанның шикізат на­рығында Федоров блогын (Батыс Қазақ­стан облысы) игеру жөніндегі жобаға қаты­сатын «MOL» ВР мұнай-газ ұлттық компаниясы жемісті жұмыс істеуде. – Тарихи байланыстар тамыры те­реңде жатыр. Венгрияда қыпшақт­ар­дың, ал Қазақстанда мадиярлардың ұр­пақ­тары тұрады. Қалай ойлайсыз, қа­зір­гі венгр жастары осы тарихи тамыр­ластық жайынан қаншалықты хабардар? Осы тамырластық уақыт көшінде үзіліп қалмай ма? – Мені таңдандыратын бір жайт, елімізден мыңдаған шақырымдағы Еуро­па­ның қақ ортасында бізді өздерінің жа­қын туыстары ретінде көретін адамдар мекендейді. Олар венгр кундары (кумандар) – қыпшақтардың ұрпақтары. ХІІІ ғасырда Қотан ханның басқаруымен қып­шақ тай­паларының бір бөлігі Қазақ­стан­нан Вен­грияға келіп, Еуропаның ортасын­да мекен құрады. Олар аймақтың дамуына және сыртқы жаулармен күресуіне айтар­лықтай өз үлесін қосты. Венгрияның Карцаг қа­ласында қазақша Қарсақ (аударманы талап етпейді және біздегідей мағынасы бір «дала түлкісі» делінеді) – қазақтың ежелгі руларының бірінің атына арнайы Еуропада тек бір ғана, қыпшақ ханы Қо­танға ескерткіш орнатылғаны бекер емес. Бұл қала Үлкен Қыпшақияның астанасы болып есеп­теледі, осы жерде кун-қыпшақ­тар тұ­ра­ды. Өз дәстүрлерін мәпелеп сақ­тай оты­рып, құрылған «Венгрияның қып­шақ­тар одағында» бастарын қосты, ол өз кезегінде 2007 жылы Қазақтардың дүние­жү­зілік қауымдастығының құрамына кірді. Халықтарымыз арасындағы рухани бай­­ланыстардың тағы бір айғағы ретінде өздерін мадияр санайтын венгрлер, Торғай даласында тұратын мадияр атты қазақ руының өкілдерін тікелей туысқандары са­найтынын айтып өткен жөн. Венгр ғалым­дарының пікірінше, біртұтас мадияр халқы IX ғасырда екі топқа бөлініпті. Оның бір бөлігі қазіргі Венгрия аумағына көшсе, екін­­ші бөлігі Орал тауының етектеріндегі тарихи отандарында қалыпты. Мадияр (венгр) және біздің торғайлық мадиярлар арасын­дағы туысқандықты антропология­лық және генетикалық зерттеу жолымен дәлелдеуді венгр ғалымы Андраш Биро қолға алды. Жұмысының қорытындысы бой­ынша, гендік деңгейде венгрлер мен мадияр-қазақтар бір туған бауырлар болып шықты. Қазіргі кезде Венгрияда 100 мыңға жуық қыпшақтардың ұрпағы тұрады. Ана тілдерінің жоғалуы мен қазіргі венгр ұл­ты­ның құрамына кірулеріне қарамастан, олар­дың көпшілігі ежелгі қазақ руы қып­шақ­тармен мәдени және этностық тұрғы­дан жақындығын сезінеді. Осы ретте «Венгр қыпшақтары одағы» тарихи та­мыр­ларды сақтап қалу және Қазақстанмен рухани, достық қатынастарды дамытуды өзінің басты міндеті санайды. Будапештке жасаған сапары барысында Президент Н.Назарбаевтың «Венгр қып­шақ­тары одағы» өкілдерімен кездесуі қа­ты­нас­тарымызға жаңа серпін берді. Кездесу кезінде Мемлекет басшысы венгр қып­шақ­та­ры­ның Құрметті көшбасшысы ретінде та­ныл­ды. Сіздің осы арадағы байланыс уақыт өте келе, үзіліп қалмай ма, деген сұрағы­ңызға жауап бере отырып, тарихи және рухани байланыстарды дамыту шетелдегі өкіл­дік­тің ең басым міндеті екенін айтқым келеді. Елшілік венгр қыпшақтарымен әрдай­ым тығыз байланыста. Жалпы, осы байла­ныс әртүрлі деңгейлер мен шаралар бары­сында насихатталып, оған қолдау көрсе­тіліп келеді. Мысалы, өткен жылы Дүние­жүзі венгрлері федерациясының шақыруы­мен Қазақстаннан 60 адам Тұран ұрпақта­рының халықаралық құрылтайына қатыс­ты. Осы жылы венгр делегациясы Астанада өткен Дүниежүзі қазақтары қауымдас­тығының отырысында болды. Жыл сайын елшілік әртүрлі қыпшақ құрылтайлары мен «пөркөлт» (қуырдаққа ұқсас ас) атты ұлттық тағам дайындау байқауына қаты­сып келеді. Осылайша, тарихи байланыс­тар екі елдің туысқан халықтары арасында өзара түсіністік пен достықты нығайтуға жақсы мүмкіндік береді. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ.