Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ,
Қазақстан Республикасының Президенті.
Өңі кірген, өзгерген өр Алтай
Облыс әкімі Бердібек Сапарбаевпен әңгіме
– Бердібек Мәшбекұлы, ең алдымен Елбасы атап өткендей, Шығыс өңірі еліміздің рухани орталықтарының бірі болып саналады деген ұлағатты сөздің астарына үңіле кетсек? – Тәуелсіздік – тәтті ұғым. Ата-бабаларымыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздік өзі келіп тұғырына орнай қоймағаны белгілі. Ендеше кейінгі ұрпақ тәуелсіздік туын жоғары ұстап, оған өздерінің үлестерін қосса, нұр үстіне нұр! Биыл халқымыз тәуелсіздіктің 20 жылдық мерейлі мерекесін атап өтетін айырықша қастерлі де ардақты жыл. Күш-қайраты мен жігері жанып тұрған жас жігіттің жасындай ғана бұл жиырма жыл айтуға жеңіл болғанымен, тарих тереңіне үңілсеңіз, талай асқар асулар мен белестерден өтесіз. Осындай үлкен шекараны ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен ұстап тұрған ата-бабаларымыз атамекен үшін жан алысып, жан берісіп жүріп, ғасырлар бойы ұмтыла аңсаған асыл арманына қол жеткізді. Жиырма жылда тәуелсіз мемлекетіміз құрылып, қазір оны бүкіл әлем жұртшылығы біліп отыр. Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың салиқалы да көреген басшылығымен кемел келешекке – өркениет өлкесіне жол тартқан салқар керуеніміздің жүгі салмақты әрі сара. Бір ғана мысал. ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуіміз, төрткүл дүниеде қысқы Азия ойындарының төртінші мемлекет болып бізде өтуі, халықаралық дәрежедегі игі шаралардың Қазақстанда өтуі мемлекеттің байрағын аспандата түсті. Өткен жылы кенді Алтайда Қазақстан және Ресей мемлекеттері Президенттерінің қатысуымен өткен халықаралық инвестициялық форумның аясы ауқымды болып, талай келісім-шарттарға қол қойылды. Кенді Алтайдың экономикасы күн сайын артып келеді. Елбасының тапсырмасы бойынша тек өткен жылы шырайлы Шығыста 43 мыңға жуық жұмыс орны ашылып, шағын және орта кәсіпкерлік дами түсті. Бұл күндері кенді Алтайда ірі-ірі бірнеше индустриялық-инновациялық жобалар жүзеге асты. Олардың қатарында «Казцинк», «Өскемен титан-магний» комбинаты, «Үлбі» металлургия зауытындағы ірі жобалар бар. «Казцинк» жауапкершілігі шектеулі серіктестік биылдың өзінде екі зауытты қатарға қосты. – Облысты индустриялық-инновациялық дамытуда тағы қандай істер атқарылмақ? – Бақыршық және Ақтоғайдағы комбинаттар алтын, басқа да сирек кездесетін полиметалл кендерін өңдейтін қуаттарды іске қоспақ. Оларда бірнеше мың адам жұмыс істейді. Елбасының ауыл тұрғындарын еңбекке орналастыру жөніндегі тапсырмасы күнделікті назарда. Семейдегі автокөлік және «Беларусь» тракторын шығаратын зауыт қазір өз өнімділігін арттыра түскен. Қазақстандық трактор арзан болғандықтан, оған тапсырыс көбейе түсті. Өскемендегі «Азия-авто» көлік зауытының қуатын жылына 25 мың дана тұлпар шығаруға жеткізу бағытында да жұмыстар істелуде. Мәселен, кәсіпорынға қосымша құрылыс алаңдарын салу үшін жер телімдері берілді. Семей мен Курчатов қалаларында да тежегіш құралдарын шығару ойда бар. Семейде құрт ауруын емдейтін аурухана, Күршімде 150 миллион теңгеге қонақүй салынбақ. Өткен жылы пайдалануға берілген жаңа ауыл – «Шығыста» да құрылыс жалғасып, жаңадан тұрғын үйлер салынып жатыр. – Соңғы үш жылда кенді Алтайға тартылған инвестицияның көлемі қанша? – 2009 жылы – 139, өткен жылы – 144,7 ал биылғы жеті айда 84,9 миллиард теңге инвестиция тартылған екен. Бұл жаман көрсеткіш емес. – Екі жарым жылда атқарған істеріңізге қандай баға бересіз? – Әрине, өз командамызбен қоян-қолтық еңбек етіп, халықтың алғысына бөленсек, одан артық қандай баға керек. Адамдарды рухани жағынан түлетіп, келешекке деген сенімін, күш-жігерін күшейте алсақ, жаман болмағаны ғой. Шағын және орта кәсіпкерлік өңірде онша дамымай отыр. Ол кем дегенде 30 пайыздан төмен болмауы тиіс. Сонымен бірге, өңдеуші кәсіпорындар салуда да «әттеген-айлар» орын алып отыр. Жол салу, кәсіпкерліктің жауапкершілігін арттыру мәселелері де мені ойландырады. Туризмді дамыту үшін ең алдымен сапалы жол жөндеу назарда. Алтайдың бренді – бал және марал шаруашылығын тың белеске шығару да басты міндет болса керек. Осыдан екі жыл бұрын Өскеменнің төрінде хакім Абайдың ескерткіші орнатылды. Бұл ел өміріндегі елеулі оқиға болатын. Орыстың ұлы ақыны Пушкиннің ескерткіші ақын есімімен аталатын облыстық кітапхана алдында бой түзеді. Үндінің ұлы ақыны Рабиндранат Тагордың қоладан құйылған тұғыры Жамбыл атындағы саябақтан бой түзегенде, Үндістанның Қазақстандағы Төтенше және өкілетті елшісі салтанатты оқиғаға қатысып, Қазақстанның болашағына кәміл сенетінін мәлім етті. – Бердібек Мәшбекұлы, өзіңіз тізгінін ұстаған өркенді өңірде үш жылға таяу уақытта Өскемен құлпырып сала берді. Ертіс пен Үлбі жағалауы қала тұрғындарының сүйікті орнына айналды. Өткен жылы кенді Алтайда жаңадан үш ауылдың ашылғаны белгілі. Енді осылар жайлы тарқатып айтып берсеңіз. – Тек Шығыс өңірі ғана емес, ел өміріндегі елеулі оқиғаның бірі деп үстіміздегі жылдың 25-28 тамызы аралығында «Алтай – түркі әлемінің алтын бесігі» атты бірінші халықаралық форумды атар едім. Бұл шараны облыс әкімі мен түркі мәдениетінің «Түрксой» халықаралық ұйымы бірлесіп өткізді. Халықаралық форум ашылатын күні оған қатысушыларды Елбасы Н. Назарбаев және Түркия Президенті Абдулла Гюль құттықтады. Жапония, Оңтүстік Корея, Түркия, Ресей, барлығы 12 мемлекеттің елшілері мен тарихшылары, мамандары қатысқан форумның мақсаты – халқымыздың, жалпы түркі әлемінің төл құндылықтарын терең зерттеу, облыс аумағында мәдени туризмді дамытып, оған инвестиция тарту болып табылады. Берел қорғанына әлем жұртшылығының назары ауып отырғаны шындық. Соңғы ғылыми зерттеулер көрсеткендей, Алтай Қиыр Шығыстан Еуропаға дейінгі аралықты мекендейтін сан алуан халықтардың атамекені. Берел қорғанындағы қазба жұмыстары адамзат өркениетінің ең ежелгі қоныстары осында орналасқанын айшықтай түсті. Сондықтан болса керек, Шығыс Қазақстан түркі мәдениетін сақтаушы өлке болып саналып келді, санала береді де. Халықаралық форумның басқа да басымдықтары бар екенін айта кету керек. Мәселен, форум барысында біз Қазақстандағы Түркия мен Жапония мемлекеттерінің Төтенше және өкілетті елшілері Лале Үлкен мен Юдзо Харадамен кездесіп, маңызды мәселелерді талқыладық. Оларға Берел қорғаны қатты ұнады. Берелдегі тағы бірнеше қорғанды зерттеуге қаржы бөлетінін де жасырмады. Сауда-экономикалық, саяси, мәдени-гуманитарлық салаларда қос мемлекетпен қарым-қатынас жыл сайын жақсарып келеді. Мәселен, Семей мен Түркияның Бурса қаласының арасында экономикалық тұрғыда біршама ұқсастықтарды аңғаруға болады. Ауыл шаруашылығы, білім саласы мен мата тоқуда сауда-саттық күшейе түспек. Бурса қаласы басшылығының шақыруымен қыркүйектің 22-23 күндері облыс делегаттары аттанып кетпек. Бұл кездесу нәтижесінде екі ел арасындағы сауда-саттық дамып қана қоймай, инвестиция көлемі арта түспек. Өткен жылы 600 миллион теңгеге «Нұрорда» халықаралық мектебін түрік ағайындары салып берді. Қазір онда 200 шәкірт терең білім алып жатыр. Ал Жапония мен Қазақстан арасындағы экономикалық байланыстар да жемісін бере бастады. Екі жақты тауар айналымы ағымдағы жылдың алты айында екі есеге жуық өсіп, 18,1 миллион долларға жеткен. Атап айтқанда, атом энергиясын бейбіт мақсатқа пайдалану, машина құрастыру салаларында әріптестік күшейе түсті. Бұл ретте Курчатов қаласындағы атом өнеркәсібінде бірлесіп жұмыс атқарып жатқан біздің мамандар мен жапондық ғалымдардың жобаларын ерекше атаған орынды. Қысқасы, халықаралық форум аясында жасалған келісім-шарттар туризмді дамытуға, Берел қорғанының әлі ашылмай жатқан құпиясын зерттеуге, басқа да тарихи құндылықтарды ашуға тың серпін береді деген ойдамын. – Ел Тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған тағы бір маңызды шара – «Шығыс шынары» халықаралық жыр мүшәйрасы. Биыл екінші рет өткізілген мүшәйраның мақсаты мен мұраты жайлы не айтар едіңіз? – Тәуелсіздігіміздің басты құндылығы – тіл. Тіл жойылған жерде ұлт та құрып бітеді. Егер Қызылорда немесе Шымкентте жыр мүшәйраларын өткізсе, ел елеңдеп, құлағын түре қоймайтыны белгілі. Себебі ол күнделікті оқиға ретінде қабылданады. Ал орыстар көп шоғырланған, ал жергілікті ұлт өкілдері аз тұратын Өскеменде жыр мүшәйрасын өткізудің салмағы басым, маңызы зор. Сондықтан өткен жылы алғаш рет Өскеменде «Шығыс шынары» атты жыр мүшәйрасы өткен кезде еліміздің жер-жерінен, тіпті бірнеше шетелдерден 145-тен астам ақындар қатысты. Екінші рет өткен халықаралық ақындар сайысы Ата Заңның 16 жылдығы мен Қазақстанның 20 жылдығына арналды. Былтырғыға қарағанда жыр мүшәйрасының ерекшелігі – соңғы кезеңге өткен ақындарды бес-алты күн ерте шақырды, облыс тұрғындарымен, мектеп оқушыларымен жүздестірдік. Айтулы ақын-жазушылармен кездесу Абай және Жарма аудандарында өтті. «Шығыс шынары» жыр сайысын Өскемен қаласының әкімдігі мен Қазақстан Жазушылар одағы бірлесіп өткізді. Оның қорытындысы «Егемен Қазақстанда» жарияланып, жеңімпаз ақындардың өлеңдері берілді. Десек те, өлең жырға сусап қалған шырайлы Шығыс халқы үшін мұндай жыр додаларының жыл сайын дәстүрлі түрде өтіп тұруы заңдылық. Мүшәйраға қатысқан ақындар өлеңдеріне Өскеменді, ел Тәуелсіздігінің 20 жылдығын, ел тыныштығын арқау етті. – Ел Тәуелсіздігінің 20 жылдығы құрметіне өткізілген екінші халықаралық бал фестивалі жөнінде де сөз қозғай кетсеңіз. – Марал мен теңбіл бұғы асқаралы Алтайда ғана өседі. Бір кездері оның саны 30 мыңға жеткен. Алайда нарықтың өтпелі кезінде қиындықтың қыспағында қалған шаруашылықтар біраз маралдың басын құртып жіберді. Қазір кер марал мен теңбіл бұғының басын көбейту шаралары атқарылып жатыр. «Ақсу-Дэн» корпорациясы пантыдан түрлі дәрілерді жасап шығарады, ол шетелдерге де сатылып жатыр. Қазір бір Катонқарағай ауданында пантымен емдейтін оңға тарта шипажайлар бар. Т.Исабаевтың «Баян», Топқайың ауылы маңындағы «Екі дос» шипажайы тұрғындарды пантымен емдеуде. Басқа да пантымен емдейтін мекемелер баршылық. Бұл өңірде туризмді дамытудың таяудағы бес жылға арналған бағдарламасы бар. Атақты «Рахман қайнары» шипажайына жол салу мәселесі де біртіндеп шешілмек. Ал таңдай қаққызған Алтай балы екінші халықаралық фестивалін өткізудегі мақсат – Қазақстанда омарта шаруашылығын дамыту, оған шетелдіктердің ынтасын тудыру, балдың сапасын арттыру болып табылады. Еліміз бойынша балдың 80 пайызы кенді Алтайда өндіріледі. Өткен жылы да алғашқы бал фестивалін өткізген едік. Аралардың тұқымын көбейту мақсатында былтыр төрт миллион теңге субсидия бөлінген. Ал биыл асыл тұқымды ара шаруашылықтарына 24 миллион теңге субсидия берілді. Соның нәтижесінде, асыл тұқымды омарта шаруашылығының саны 8-ден 31-ге жеткізілді. Елімізде таяу жылдары бал арасының ұясын 2 миллионға жеткізу көзделіп отыр. Бал – адам ағзасына аса қажет биологиялық зат. Жапондар сүт пен балды күнделікті тұтыну нәтижесінде 80-90 жыл ғұмыр кешуде. Өткен жылдан бастап біз мектеп оқушыларына күн сайын 20 грамм бал мен бір стақан сүт беруді бастадық. Оны облыс бюджеті көтеріп алады. Сондықтан биылғы бал фестивалінде әр елден келген ғалымдар мен мамандар Алтай балының әлемде теңдесі жоқ сапалы екенін мойындады. – Сөз соңында бұдан басқа да бастамалар туралы не айтар едіңіз? – Шығыстың шырайы кірсін деп жүрген азаматтар аз емес. «Туған жерге тағзым!», «Туған ел – алтын бесігім!» акциялары бойынша былтыр да облыс орталығында әр аудан, қаланың мәдени күндері, азық-түлік жәрмеңкелері өтті. Оған әр ауданнан шыққан талантты ғалымдар мен өнер адамдары, еңбек тарландары қатысып, арзан бағамен азық-түлік тауарлары сатылды. Қалталы азаматтар кіндік қаны тамған мекендеріне атбасын бұрып, өз қаржыларына мәдени-әлеуметтік ғимараттар мен мешіттер, спорт залдарын салып берді. Олардың қатарында Қазақстанның Чехиядағы Төтенше және өкілетті елшісі Анарбек Карашев бар. Ол бұдан екі-үш жыл бұрын өзі туған жері Үржарда мешіт салып берсе, қазір спорт кешені құрылысын аяқтап қалды. Жақында ғана Аягөздің тумасы Төлеутай Сүлейменов деген азамат 84 миллион теңгеге спорт кешенін салып берді. Зайсандық кәсіпкер, Алматыда тұратын Айдар Барысов деген азамат та кіндік қаны тамған Зайсанына сүт зауытын салып берді, қазір онда жиырмадан астам адам еңбек етіп жатыр. Көкпектідегі «Елім-ай» деген жоба маңыздылығымен есте қалады. Бағдарлама аясында ет өңдейтін зауыт, тұрмыстық кешен жұмыс істемек. Бесқарағай ауданы қытайлармен бірлесіп 10-20 грамдық балды арнайы қораптарға құйып, тұрғындардың қажетін өтемек. Басқа аудандардың азаматтары да «Туған ел – алтын бесігім!» акциясы бойынша осындай игі шараларға белсене араласа бастады. Шырайлы Шығыс Қазақстан облысының өкілдері осы аптада Астана жұртшылығына өздері шығарған ауыл шаруашылығы өнімдерін, Өскеменде құрастырылған автокөліктері мен экономика саласындағы жетістіктерін көрсете алады. Қысқасы, асқақ Алтай Астанаға көшіп барғандай әсер қалдыруды көздеп отырмыз. Қойнауы толы қазына Атыңнан айналайын, Тәуелсіздік, өзіңді алаш ұранды халқың қаншама ғасыр сағына да сарғая күтіп еді?! Тәубе, сол алағай-бұлағай кезеңдерге тонын берсе де қоңын бермей, сырын берсе де сынын бермей егемендігіне есен-сау жеткен жұртымыз бүгінгі таңда сол егіле тосқан егемендігінің уыз сорғалаған еміздігінен ернін ала алмай жатыр. Сондай өңірлердің бірі де бірегейі – ақбас Алтай мен ақниет Арқаның самұрық қанаты талар алты айшылық арасындағы алтын көпір іспетті, үстіндегі құндыз жағалы бұлғын шапанының қос өңірін асқаралы шыңдарынан лекіте соққан самал желі желп еткізсе болды алтын мен күміс, мыс пен қорғасын, уран мен титан сауылдай төгілетін – Шығыс Қазақстан облысы. Бірінші сарын: Күн шапағы Шығыстан құйылады. Мынау – ерке әрі кексе Ертіс. Ал мынау бір үлбірей ағып, сыңғырлай күліп, Ертіс әпкесінің қолтығын қолаң шашымен қытықтап, айпара құшағына кіріп бара жатқан Үлбі атты ару өзен. Әне, солардың тоғысар мүйісінде кер маралдай керіліп, айшылық жерден көрініп әсем бір қала жатыр. Ол – Өскемен. Қаланың тарихы үш ғасырдың төңірегін шаңдатады. Жыры да, сыры да, мұңы мен шері де, өткен ғасырлар шежіресінен шертер әпсаналары да мол. Әңгіме онда да емес, бүгінгі әңгіме – бұл қаланың облыстағы жақсылықтар мен жасампаздықтың ұйытқысы болып отырғанында. Атар таң мен шығар күннің Шығыстан бастау алатыны, сонан кейін барып бүткіл Қазақстанға шапағы мен шуағын тарататыны – бесенеден белгілі. Яғни, бұл өңірдің жұрты, біздер, атар таңды алғаш қарсы аламыз. Ал, көк түріктердің кіндік жұрты – Күн тауы, қазіргі атауымен атар болсақ Алтай тауының шапшыма шыңдары Күн шапағына бірінші болып маңдайын сүйгізеді екен. Сіз сонау бағзы замандардағы бабаларымыздың өздеріне құтты мекен таңдауы мен жаңағы ерекшеліктерден жұмбағи бір философиялық сәйкестік байқамайсыз ба? Өңірдің басты бренді түсті металлургия екендігі көпшілікке аян. Облыс Қазақстандағы түсті металдың қаймағы бес елі қазанын сапырып отыр. Әлемдегі көкжал мемлекеттердің басым бөлігі біздің Шығыстың ураны мен танталына, берилийі мен мырышына, мысына тәуелді. Облыс стратегиялық аса маңызды аймақ. Сондай ұшан-теңіз байлықты басып отыруға да, ұқсата білуге де байыптылық, іскерлік, парасаттылық қажет. Бодандықтың қамыты мойнын қажап, ақжем еткен Қазақстан сандаған ғасырлар жүзінде өз байлығына өзі иелік ете алмай, пұшайман күй кешкені өтірік емес. Бар байлығы бөтендердің қанжығасына байланып, боздап жүрген жұрт едік. Басқа халықты білмеймін, дәл қазақ үшін Тәуелсіздік атты ұғым тым-тым қасиетті. Екінші сарын: Жері – бай, көдесі – май, елі – жайсаң... Тәуелсіздіктің басты тірегі аса қуатты экономика екендігі белгілі. Кешегі күні Кеңес одағы ыдырап, бір-біріне күшпен телінген республикалар өз күндерін өздері көруге көшкен аса ауыр шақта тек Қазақстанның ғана емес, бүткіл Одақтың қорғаныс қуатына, экономикасына мелжемді үлесін қосып, абыройын асқақтатып тұрған Шығыс Қазақстандағы түсті металлургияның алып зауыттары мен комбинаттарының тынысы тарылып, өкпесіне сырыл араласа бастаған естанды кезеңде Елбасы өзі бас болып тығырықтан шығу жолдарын аласұра іздегені белгілі. Алыс-жақын елдердегі нарықтық экономиканың «тілін» біліп, әліпбиін меңгеріп қалған мамандарды арнайы шақыртып, әужайларын түйген. Ақылдасқан, кеңескен. Елбасы түсті металлургия қазанының астындағы қоламталанған от өшер болса, қайта тұтату қиынға соғарын кемеңгерлікпен болжай білді. Жанталаса инвесторлар іздеді. Шындығын айтайықшы, бүгінгі күні Шығыс Қазақстандағы түсті металлургия комбинаттарының айдарынан жел есіп, ысқырығы жер жарып тұрса, онда ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың ұйқысыз түндері мен күлкісіз күндерінің, ерен еңбегінің ақталғаны деп білген жөн. Шығыс Қазақстан облысы еліміздің өнеркәсібі дамыған өңірлерінің біріне жатады. Алтай мен Арқа аралығындағы айшылық аймақта жоғарыда айтып өткен түсті металлургиядан басқа машина жасау, энергетика, азық-түлік, жеңіл және ағаш өңдеу өнеркәсібі, құрылыс индустриясының ірі кәсіпорындары шоғырланған. Олар негізінен үш сала бойынша жіліктеледі: өңдеу өнеркәсібі, тау-кен өндірісі, электр энергиясы. Мәселен, соңғы он жыл аралығындағы өндірілген өнеркәсіп өнімдерінің көлемін таразылар болсақ, шындығында да таң қалмасқа шараңыз қалмайды. 2000 жылы өндірілген өнім көлемі 143,3 млрд. теңгені құраса, ол көрсеткіш 2010 жылы 624,2 млрд. теңгеге жеткен. Яғни, көлем 4,4 есеге ұлғайды деген сөз. Сонымен қоса өңдеу өнеркәсібі өнімінің көлемі де төрт есеге артып, 449,9 млрд. теңгені құраған. Ал тау-кен өндірісінің өнім көлемі тіпті 8,9 есеге дейін көтерілген. Тәуелсіздіктің 20 жылдығына осыдан артық қандай шашу, осыдан артық қандай базарлық болмақ! Бас-аяғы он жыл ішінде мынадай қарқынмен дамыған өндірісіміз осы шабысынан таймаса игі еді. Нарықтың басты қозғаушы күші деп шағын кәсіпкерлікті тегіннен-тегін атамаса керек. Облыста бұл саланы жеті мыңнан аса шағын кәсіпорын, 50 мыңнан астам жеке кәсіпкерлер толықтыруда. Әрине, бұл жерде сауда және қызмет көрсету салалары басымдыққа ие. Өңірдің жұмысқа қабілетті тұрғындарының төрттен бірі дәл осы саланың қоламтасын қағыстырып, алауын тұтатуда. Аймақта жаңа инновациялық өндірісті жасақтау, инновациялық инфрақұрылымды дамыту жөнінде де қыруар шаралар кешені жүзеге асырылуда. Бұл салада әсіресе, «Ядролық технологиялар паркі», «Алтай» технопаркі өте белсенділік байқатуда. Мәселен, бір ғана 2010 жылы «Алтай» технопаркі аясында 16 ірі жобаның тұсаукесері өткізіліп, сараптау кеңесінің сүзгісінен жалпы құны 28 759 000 теңгелік төрт инновациялық жоба өткенін айтпай кетуге болмас. Сонымен қатар Президентіміз Н.Назарбаевтың 2009 жылғы мамырдағы тапсырмасына сәйкес өңірде жаңа технологиялар аймағын құру жұмысы бір сәт те толастамаған. Бұл өңір экономикасына елеулі серпін берері рас. ЖТА аясында конструкторлық бюро және металлургия орталығы бірлесе қызмет атқармақ. Шығыс Қазақстанның қойнауы толы қазына, қазба байлық. Сондықтан да шығар, оның екінші атауы – Кенді Алтай. Басты байлығы полиметалл кендері. Қорғасын, мырыш, мыстан кадмий, висмут, алтын, күміс, сынап, селен, теллур, индий, күкірт алынады. Сонымен бірге, аса сирек кездесетін металдар: титан, бериллий, церий, ниобий, самарий, европий және олардың қосылыстарын өндірумен де шұғылданады. Облыс аумағында тас көмір мен қоңыр көмірдің үлкен кен орындары ашылып, оларды қазбалау жұмыстары қарқынды жүргізілуде. Құрылыс материалдары өндірісін дамытуға қажетті шикізаттың бай қоры бар. Гранит, мәрмәр, тағы да басқа өңдеу тастары өндіріледі. Оған қоса минералды сулар мен шипалы балшығы тағы бар. Мұнай барлау жұмыстары жүргізілуде. Алдағы бесжылдықтар жүзінде Шығыс Қазақстан мұнайлы аймаққа айналып жатса, оған мүлдем таң қалмаңыз. Облыс Қазақстандағы атом электр стансаларына отын өндіретін бірден-бір аймақ. Мәселен, «Қазмырыш» АҚ-тың мырыш өндірісінің көлемі әлемдегі мырыш өндірісінің 5 пайызын құрайды. Өнеркәсіп өндірісі көлемінде машина жасаудың үлес салмағы жыл өткен сайын артып келе жатыр. Машина жасау және металл өңдеумен «Семей машина жасау зауыты» ААҚ, «Броньді танк жөндеу зауыты» РМК, «Қазақкабель» ЖШС, «Шығысмашзауыт» ААҚ, «Өскемен арматура зауыты», тағы басқалар шұғылданады. Қазақстандағы бірден-бір жеңіл автомашина құрастыратын «Азия-Авто» зауыты 2002 жылы құрылып, онда шетелдік көліктермен тайталасқа түсуге қабілетті машиналар шығарылуда. Сонымен қатар, құрылыс материалдары өндірісімен «Бұқтырма цемент компаниясы» ААҚ, «Семей асбоцембұйымдар зауыты» ЖШС, «Семейцемент» ЖАҚ, «Силикат» АҚ шұғылданып жатыр. Өткен ғасырдың 20-шы жылдары Шығыста ГОЭЛРО жоспарына сәйкес алғашқы электр стансаларының бірі – Жоғарғы Қарауыз (Громотуха өзені) салынды. Тұңғыш гидротурбина орнатылыпты. Ол ленинградтықтардың сыйы көрінеді. Кейіннен электр энергетикасы саласына Ертістегі Өскемен, Бұқтырма, Шүлбі ГЭС-тері қосылды. Десек те, осылардың барлығы жиналып келгенде бүгінгі таңдағы сұранысты қанағаттандыруға әлсіздік байқатуда. Сондықтан облыста қосымша энергия көздерін табу жолдары іздестірілуде. Өңірдегі атқарушы биліктің басты мұраты – облыс тұрғындарының әлеуметтік тұрмысын жақсарту, соған сай жоспарлар кешенін жүзеге асыру. Шығыс Қазақстан облысы Ресей, Қытай, Моңғолия секілді мемлекеттермен шекаралас жатыр. Сондықтан да осы көршілес мемлекеттермен тығыз сауда-экономикалық байланыс орнатуға мүдделі. Өткен күзде облыс орталығы Өскеменде Қазақстан-Ресей мемлекеттері арасындағы дәстүрлі экономикалық форум өткізілді. Оған екі ел президенттері – Назарбаев пен Медведев қатысты. Сол алқалы жиын аясында Ресейдің Алтай өлкесі, Таулы Алтай Республикасы, Новосібір, Том, Омбы, Челябі, Самара облыстарымен отыздан астам келісім-шарттарға, көптеген меморандумдарға қол қойылды. Жалпы, Ресейдің аталмыш облыстарымен Шығыс Қазақстанның арасында ертеректен сауда-экономикалық байланыс жақсы жолға қойылған. Сауда-саттықты былай қойғанда, мәселен, білім беру, денсаулық сақтау сияқты салаларда тығыз қарым-қатынас бұрыннан бар. Сондай-ақ, алып көршіміз Қытаймен, шығыстағы Моңғолиямен де қарым-қатынас бір ізге түскен. Өткен жылғы қыс пен көктем Шығыс Қазақстанның халқына да, атқарушы билігіне де алапат ауыр жүк артты, үлкен сын болды. Ерте көктемде аяқ астынан еріген қалың қар облыстың оңтүстік аудандарының бірқатар ауылдарын су тасқынының астында қалдырды. Тарбағатай ауданындағы Көкжыра, Жәнтекей секілді ауылдар түгелге жуық шайылып кетті. Әйтеуір сақтық шараларын алдын-ала жасаудың арқасында мал шығыны болғанымен, адамдардың құрбандығына жол берілген жоқ. Жаз бойы осы ауданда қарқынды құрылыс жүрді. Екі ауыл жаңадан тұрғызылды. Қара күзге дейін тұрғындар түгелдей су жаңа үйлерге кірді, қоныс тойларын тойлады. Мектеп оқушылары жаңа мектептердің босағасынан аттады, жаңа парталарда отырды. Әрине, барлығын облыс өз күшімен тұрғызды, барлық қаржылық шығынды өздері көтеріп алды десек асылық болар, бүткіл республика көмекке келді. Қазақстан атты берекесі мен бірлігі ұйысқан мемлекет өз ұйымшылдығының жарқын үлгісін көрсетті. Сол бір қиын-қыстау кезеңде көмек қолдарын созған Қазақстанның барлық халқына облыс жұрты әлі күнгі алғысын алқалап отыр. Елбасының мұрындық болуымен дүниеге келген «Нұрлы көш» бағдарламасына сай Өскемен қаласының іргесінде ине-жіптен жаңа ғана шыққан ақшаңқан ауыл бой көтерді. Онда бас-аяғы 700-ден астам үй тұрғызу жоспарланған. Бүгінгі таңда 360 үй пайдалануға берілді. Оралмандардың қуанышында шек жоқ. Неге десеңіз, оларға салынған үйлердің қаладағы пәтерлерден еш айырмасы жоқ, барлық жағдай жасалған. Ол ауылдың тұсаукесер тойына Елбасы Н.Назарбаевтың өзі қатысып, қоныстанушыларға ақ тілегін білдірді. Тәуелсіздіктің 20 жылдығына үлкен шашу да осы болар. Тізе берсек, жақсылықтар жетерлік. Облыстың болашаққа деген жоспарлары одан да қомақты. Мәселен, 2015 жылға дейін «Қазақмыс корпорациясына» қарайтын, жалпы құны 225 млрд. теңгелік Ақтоғай кен байыту комбинатын, «Азия Авто» АҚ-қа қарасты автозауыт (жалпы құны 74,5 млрд. теңге) және 125,8 млрд. теңгелік Бақыршық кен-байыту комбинатының құрылысын аяқтау жобалары бар. Облыста тек ауыр өнеркәсіп, тау-кен өндірісі ғана емес, ауыл шаруашылығы салаларында да қол жеткен жетістіктер жетерлік. Онда тек өткен жылы ғана индустриялық-инновациялық үш ірі жоба іске қосылыпты. Ет өнімдерін өндіру, оны тек өз сұраныстарын қанағаттандырып қою үшін емес, экспорттау жағына да көңіл аударылуда. Бүгінгі таңда бұл саланы өркендету үшін облыс бойынша 238 мал бордақылау алаңы, 156 асыл тұқымды мал өсірумен шұғылданатын шаруашылықтар айналысуда. Шығыстың әдеті осы, мақтануға жоқ. Бұзауын боталы түйе етіп көрсетуден қашады. Алладан қорқатын шығар. Әйтпесе, соңғы он жыл ішіндегі тауар айналымының өсімі 4,3 есеге артқанын, Индустрияландыру картасы шеңберінде 2010 жылдың қорытындысында облыстың 493,5 млрд. теңгелік 12 инвестициялық жобасы енгенін, соның негізінде 1,7 мың жұмыс орны ашылғанын, ауылшаруашылық өнімдерінің жалпы көлемі он жыл ішінде 3,2 есеге көтерілгенін, негізгі қаржыға инвестиция тарту 3,9 есеге артқанын, Семейдегі жылу орталығының бастысы саналатын ЖЭО-1-де қайтара жарақтандыру жүріп жатқанын, тағы да... жылу мәселесі әр қыс сайын жырға айналатын осы қалада тағы да бір жаңа жылу орталығын салуды жоспарлап жатқандарын, бір ғана 2010 жылдың өзінде ауылшаруашылық тауарын өндірушілерге 4,8 млрд. теңге субсидия берілгенін, мал басының жыл өткен сайын өте жоғары қарқынмен өсу үстінде екендігін, жай ғана мал емес, жаппай асыл тұқымды мал өсіруге бет бұрғандарын айтса қайтер еді. Әттең, қулықтан ада, қайран Шығыстың аңқылдақ халқы-ай!... Үшінші сарын: Ойхой, Шығыс даласы, Абайлаған... Шырайлы да шұрайлы Шығыстың төскейде малы, төсекте басы қосылған, барға қанағат, жоққа салауат айтып үйренген көмбіс те көнтерлі жұрты жоқшылығыңа да, тоқшылығыңа да, лып етіп келіп қонып, іле-шала екінші біреудің маңдайына ұя салар баянсыз құс – бақытыңа да аса көп пысқырмайды. Абырой мен өлмейтін, өшпейтін өнер тұрған жерде, жоғарыдағылардың бетіне түкіріп кетуге бар. Бұл жұрт пайғамбарлармен бәсекеге түсе қоймас, алайда кемеңгерліктен ада емес. Алысқа қылта созып та қажеті шамалы. Абай мен Шәкәрім, Мұхтар сынды алыптардың өздері-ақ мұқым қазақтың абыройы мен ар-ожданы екендігі бесенеден белгілі. Бәзбіреулер анау Арқамен малы аралас, қойы қоралас жатқан Аягөздегі сыбан руынан 17 ақын шыққан десе, енді бір өңір шежіресінің қаққанда қанын, сыққанда сөлін шығаратын ақикөздері: «Өу, мына тұрған он жетіні не бетіңмен малданып отырсың? Сыбаннан 162 ақынның шыққаны – тарихтан белгілі» деп көз алартады. Мейлі, мәселе олардың санында да емес болар, әйтеуір қазақ руханияты дегенде ең бірінші Жидебайға ат шалдыратынымыз рас. Экономикасы кемелденген соң, енді келіп дәуір арбасынан әр ғасыр текеметінің пұшпақтарына шашылып қалған салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, өнері мен мәдениетін, басқа да ұлттық жауһарларын түгендеуге көшкен Қазақстанның бір жоқшысы Шығыс өңірі екендігі шындық. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей басшылығымен жолға шыққан «Мәдени мұра» бағдарламасы осынау жылдар ішінде қыруар шаруа тындырды. Бел шешіп, тер баспағаны, тағы да рас. Әнеу бір жылдары көк түріктердің атамекені Төр Алтайдан, оның кіндігі Катонқарағайдағы Берел жазығынан жер бесігінде 25 ғасыр тербеліп жатқан патша әулеті мұқым нөкерлерімен, сауыт-сайман, астарына мінген аламан тұлпарларымен қоса қазылып алынды. Тарих үшін, күллі түркі жұрты үшін бұл теңдесі жоқ кесек оқиға болғаны рас. Тәуелсіздік жемісін осы оқиғадан бастап тергеніміз, оның қадір-қасиетін осы тамаша жетістік арқылы танығанымыз жөн болар. Сол бір аса қымбат жәдігерлер арқылы қазақ жұрты бүткіл әлемге аттың жалы, түйенің қомында ғана туып, көшіп-қонып, өсіп-өнген жартылай жабайы халық емес, сол дәуірлердегі өркениеттің көш басында болғанын дәлелдеді. Сондай тарихи жұрттың суын ішіп, отын жағып отырған облыс халқы да бабалар дәргейіне татитындай болуға тырысатыны сөзсіз. Өңірдің мәдениеті, білім беру, денсаулық сақтау, басқа да әлеуметтік салалары ел егемендік алғаннан бергі кезеңде қарқынды дамып келеді десек, қателесе қоймаспыз. Бұл жылдар ішінде халықтың әлеуметтік деңгейі шынайы көтерілді, бір ғана 2010 жылы 16,8 мың адам жұмыспен қамтылса, 900-ден астам білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт нысандары жөндеуден өткізіліпті. Өткен жылдар жүзінде жаңадан ғана 14 денсаулық сақтау ғимараты, он бес жыл ішінде 65 жаңа мектеп салынып, пайдалануға берілген. Облыс аумағындағы 731 білім беру мекемесі Қазақстанның болашағы саналар жастарға сапалы білім мен саналы тәрбие беруде республикада алдыңғы орында. 2003 жылы Қазақстанда тұңғыш рет Өскемендегі Пушкин атындағы облыстық кітапханада кітапханалардың интернетке қосылған компьютерлік жүйесі пайда болды. Қазіргі таңда облыста 671 мәдениет ошағы жұмыс істейді. Жыл сайын мәдениет саласына бөлінетін қаржы да артып келеді. Шығыс Қазақстан – халықтар достығының күміс жақтаулы бесігі. Мұнда 120-дан астам ұлттар мен ұлыстардың өкілдері бейбіт қатар өмір сүріп, қолтықтаса еңбек етуде. Олардың туған жұрттарының әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, тілі мен ділінен қол үзбеулеріне барлық жағдайлар жасалған. Ертіс өзенінің сол жағалауы аталатын телімінде сандаған ұлттардың тұрмыс-тіршілігінен толық мағлұмат беретін әсем де көрікті Этноауыл бой көтерді. Ол ауылдың Қазақстанда баламасы жоқ. Оның тұсауын Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев кескенін облыс халқы үлкен абырой санайды. Спорт және туризм саласында жеткен жетістіктері де атан түйеге жүк боларлықтай. Тәуелсіздіктің мерейтойы жылғы Қазақстанда өткен Азиада ойындарында Шығыстың спортшылар жақсы нәтижелер көрсетті. Ол ойынға облыстан 20 спортшы қатысты. Полторанин, Яцкая, Малахова, Коломина, Закурдаев, Галышева, Бабенко сынды саңлақтары әлем спортының төрін шаңдатып жүр... Қазақтың пайғамбардан не әрі, не бері емес кемеңгері Абайдай алыбымызды Өскеменнің төріне шығарғанымызды, тағы да сол Өскеменнің марксизм-ленинизм классиктерінің макинтошын жамылған көшелері бүгінгі күні Қабанбай боп, Сәтбаев, Қайсенов, Төлеген Тоқтаров, Тәуелсіздік боп ұрандап жатқанын әңгіме арасында қыстыра кетсе қайтер еді?! Әлібек ҚАҢТАРБАЙ, журналист. Өскеменді қақ бөліп, қолаң шашты арудың қос бұрымындай ширатылып, еркелігінен ерте айырылған кексе Ертіс пен оның төркіндес «сіңлісі» – үлбіреген Үлбі бет жүздерін солтүстікке бұра моп-момақан ағып барады. Бағзы замандардан солай. Бастауын жатжұрттан алатын ақ Ертістің арнасы сәл-пәл төмендеген. Оған кінәлі мен емеспін дегендей қызара қымсынады. Оған қарағанда Үлбі тым-тым еркіндеу. Шаңырақтағы оң жақта отырған кенже қыз секілді. Шолжың. Ерте көктемде шолжаңдаймын деп жүріп жағалауында жан сақтап отырған біраз жұрттың дүние-мүкәмалын шайып та кетеді. Оған жұрт та мейіріммен қарауға үйренген... Қалай болғанда да осы қос өзен ағысын тоқтатпаса екен. Өңір өмір нәрін осы екеуінен алып отырғаны шындық. Дерек пен дәйек *Ел Тәуелсіздігінің 20 жылдығы қарсаңында кәсіпорындар саны 600 есе өсті. Өндірістегі орташа жалақы 160 теңгеден 80 мың теңгеге ұлғайды. Облыстың инвестициялық портфелі 34 жобаны құрайды, құны 603,3 миллиард теңге, соның ішінде: республикалық карта бойынша 9 жоба, құны 560,1 миллиард теңге; өңірлік карта бойынша 25 жоба, құны 43,5 миллиард теңге болады. * 2010 жылы 139 миллиард теңгеге 12 инвестициялық жоба енгізілді. Кенді Алтайда өткен жылы жаңадан 3 ауыл бой көтеріп, 900-ге тарта отбасы қоныс тойларын жасады. Осы өркен жайған үш ауылда үш орта мектеп, екі балабақша, бірнеше отбасылық амбулатория ашылды.VII Қысқы Азия ойындарында қазақстандықтар 70 медальды жеңіп алса, оның 32-сі шығысқазақстандықтардың үлесінде. *Өскеменде неке сарайы, жаңа қазақ театры, аурухана, әлеуметтік ғимараттар құрылысы бой көтереді. * 2009 жылы – 139, өткен жылы – 144,7 ал биылғы жылдың жеті айында 84,9 миллиард теңге инвестиция тартылды. *Мал шаруашылығы облыстың агроөнеркәсіптік кешені дамуында жетекші орын алады. Мал шаруашылығының жалпы өнімі көлемінің өсімі 15,1% болды. *28 асыл тұқымды шаруашылық (жоспарланғаннан 16-ға артық), 23 бордақылау алаңы (3-ке артық), 1 тауарлы-сүт фермасы құрылды. Нәтижесінде тиісінше ет және сүт өндірісі 9,1%, 3,1% ұлғайды. Облыс республикада сүт өндіруден 1-орын алады. *Су тасқыны мен қатты қыстың салдарынан шығын болған мал басын өтеу үшін жеке тұлғаларды жеңілдікпен несиелеу бағдарламасы бойынша мал сатып алуға 350 млн. теңге бөлінді. Соның нәтижесінде 815 бас ірі қара малы, 8463 бас қой мен ешкі, 382 бас жылқы саны қалпына келтірілді. *Ауыл шаруашылығын дамытуға әртүрлі қаржыландыру көздерінен 10,5% өсіммен 14,5 млрд. теңге тартылды, соның ішінде субсидиялау көлемі 5 млрд. теңгеден артық болды. Мамандыққа құштарлық Қазіргі таңда жас жеткіншектерді жұмыспен қамту мәселесі ең өзекті мәселенің бірі. Жақында Өскемен қаласында «Мамандығым – мақтанышым» атты жұмысқа орналастыру жәрмеңкесі болып өтті. Оны облыс әкімі Б. Сапарбаев ашып, Республика алаңына жиналған он мыңға тарта колледж, жоғары оқу орындары, мектеп оқушыларына арнап сөз сөйледі. – Тәуелсіз Қазақстанның болашағы, гүлденуі сіздердің қолдарыңызда. Сондықтан әр жас мамандық таңдау кезінде қателеспеуі керек. Мамандыққа құштарлықты арттыру мақсатында бүгін облыстағы орта арнаулы білім беретін колледждер, жоғары оқу орындары еңбек жәрмеңкесін өткізіп отыр, – деді облыс басшысы. Бұдан кейін ән мен күйге кезек берілді. Құрылысшылар қауымдастығының төрағасы В.Шацков жастарды өз мамандығын таңдауға, бұл мақсатта облыста бірнеше кәсіптік білім беретін лицей мен колледждер бар екен, солардың көрмесін тамашалауға шақырды. Қатар-қатар орналасқан қырыққа жуық білім ошақтарының еңбек жәрмеңкесін өңір басшысы аралап көрді. №8-ші кәсіптік лицейді ұзақ жылдар бойы Виктор Ярошенко басқарып келеді. Мұнда жиһаз жасаушы, ағаш ұстасы-станокшы, сыршы-сылақшы, газ-электрмен дәнекерлеуші мамандары бойынша кадрлар әзірленеді екен. Білім беру тегін, төрт мезгіл тағам беріледі. Ал кәсіптік білім беретін лицей болашақ электрпісіруші мамандықтарын оқытып шығарады. Қала іргесіндегі Саратов ауылындағы Шығыс Қазақстан ауыл шаруашылығы колледжіне тәжірибелі басшысы Нұршат Абдуллина жетекшілік етеді. Бұл оқу орны 1945 жыл құрылған. Осы уақыт ішінде оқу орнын ондаған мы