– Үнзила Шапаққызы, әңгімемізді мемлекеттік рәміздердің тарихи қабылдану, қалыптасу кезеңінен бастасақ.
– Иә, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздері егемендіктің, тәуелсіздіктің белгісі. 1990 жылы 25 қазанда «Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк егемендiгi туралы декларация» қабылданды. Мемлекеттанушылар аталған саяси-құқықтық құжатты «Кіші конституция» деп те атайды. Осы заңның 16-бабында «Қазақстан Республикасы мемлекеттік егемендігінің символдары – герб, жалау, гимн – қасиетті болып табылады және оларды қорлаудың қандайы болса да заңмен жазаланады» деп жазылған. Ал 1991 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңның 17-бабында «Қазақстан Республикасының өз мемлекеттік символдары – елтаңбасы, жалауы, әнұраны бар» деп көрсетілген.
1992 жылдың басында еліміздің жаңа мемлекеттік нышандарын (рәміздерін) дайындау жөніндегі Жоғарғы Кеңес Төралқасының Қаулысы негізінде жұмыс тобы құрылды. Қаулыға сәйкес жасақталған комиссия құрамына С.Әбділдин, С.Зиманов, С.Әбдірахманов, Е.Шәймерденов және тағы басқа танымал адамдар кірді. Елтаңба, Ту, Әнұран жобаларына конкурс жарияланды. Тарихи деректерге сүйенсек, Мемлекеттік тудың конкурсына 600 адам қатысып, 1200 жоба ұсынылса, Мемлекеттік елтаңба бойынша 245 жоба жасалған, ал Мемлекеттік әнұранның іріктеу конкурсына 750 жоба жіберілген деген мәліметтер белгілі. Мемлекеттік әнұранымыз төл тарихымызда екі рет – 1992, 2006 жылдары қабылданды.
Алғашқы Әнұранның сөзін ақиық ақындар Т.Молдағалиев, М.Әлімбаев, Қ.Мырзалиев, Ж.Дәрібаева жазды. 2006 жылы қаңтарда «Менің Қазақстаным» Әнұран ретінде ресми бекітілді. Сөзін Жұмекен Нәжімеденов және Нұрсұлтан Назарбаев, ал әуенін Шәмші Қалдаяқов жазған. «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздері туралы» Конституциялық заңда көзделген реттерде орындалатын музыкалық-поэтикалық туынды деп айқындалды. Осылайша Қазақстан Президентінің «Қазақстан Республикасындағы кәсіптік және өзге де мерекелер туралы» 1998 жылғы 20 қаңтардағы №3827 Жарлығына сәйкес, 4 маусым Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздері күні болып жарияланды. Ал 1995 жылы қабылданған Ата Заңымыздың 9-бабында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздері – Туы, Елтаңбасы және Гимні бар. Олардың сипаттамасы мен ресми пайдаланылу тәртібі Конституциялық заңмен белгіленеді» деп бекітілген.
1996 жылы 24 қаңтарда «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік нышандары туралы» Конституциялық заң қабылданған еді. 2007 жылы 4 маусымда «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздері туралы» Конституциялық заң қабылдану арқылы алдыңғы заңның заңды күші жойылды. Конституциялық заң мемлекеттік рәміздерді пайдалану тәртібін нақты белгілеп берді. Осылай, тәуелсіз еліміздің мемлекеттік рәміздердің конституциялық-құқықтық негізі қалыптасты.
– Демек, еліміздің Мемлекеттік туы, Мемлекеттік елтаңбасы және Мемлекеттік гимнінің сипаттамасы Мемлекеттік рәміздер туралы Конституциялық заңмен айқындалады, ал оларды дайындау және пайдалану тәртібі өзге де нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді ғой. Олар қандай орындарда пайдаланылуы тиіс?
– Ел Үкіметінің 2007 жылғы 2 қазандағы №873 қаулысымен «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туын, Мемлекеттік елтаңбасын және олардың бейнелерін, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Мемлекеттік гимнінің мәтінін пайдалану (орнату, орналастыру) қағидалары» бекітілді. Мемлекеттік туымыз мынадай орындарда міндетті түрде көтеріледі (тігіледі, орналастырылады): Қазақстан Президенті Резиденциясының, Парламент Сенаты мен Мәжілісінің, Үкіметтің, министрліктердің, Үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың, Президентке тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдардың, олардың ведомстволары мен аумақтық бөлімшелерінің, Конституциялық Кеңестің, Жоғарғы Сот пен жергілікті соттардың, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың, жергілікті өзін өзі басқару органдарының, мемлекеттік ұйымдардың ғимараттарында, сондай-ақ Қазақстан елшіліктерінің, халықаралық ұйымдардағы тұрақты өкілдіктерінің, сауда өкілдіктерінің, шет елдегі басқа да ресми мекемелерінің ғимараттарында және сол мемлекеттің хаттамалық практикасына сәйкес көлік құралдарында – ұдайы;
Қазақстан Президентінің, Парламент палаталары төрағаларының, Премьер-Министрдің, Мемлекеттік хатшының, Конституциялық Кеңес Төрағасының, Жоғарғы Сот Төрағасының және жергілікті соттар төрағаларының, Орталық сайлау комиссиясы төрағасының, Қазақстан Республикасының Адам құқықтары жөніндегі уәкілінің, министрліктердің, Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың, Президентке тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдардың, олардың ведомстволары мен аумақтық бөлімшелері басшыларының, жергілікті өкілді және атқарушы органдар басшыларының, Қазақстанның шет елдегі мекемелері басшыларының кабинеттерінде – ұдайы;
Қазақстан Парламенті Сенаты мен Мәжілісінің бірлескен және бөлек отырыстары, Парламент палаталарының, Үкіметтің үйлестіру және жұмыс органдарының отырыстары өтетін залдарда, Конституциялық Кеңестің отырыс залдарында, Жоғарғы Соттың және жергілікті соттардың сот мәжілісі залдарында, орталық және жергілікті өкілді және атқарушы органдардың, Президентке тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдардың алқа отырысы залдарында, мемлекеттік және үкіметтік наградалар тапсырылатын залдарда, еліміздің шет елдегі мекемелерінің қабылдау залдарында, сондай-ақ бала тууды және некені тіркейтін үй-жайларда міндетті түрде орналастырылуы тиіс.
Сол сияқты, Мемлекеттік елтаңбаны орналастыру, Мемлекеттік әнұранды орындау да жоғарыда айтылып өткендей, Үкіметтің 2007 жылғы 2 қазандағы №873 Қаулысымен бекітілген қағидаларға сәйкес жүзеге асырылады.
– Қазақстан Республикасының азаматтары, сондай-ақ, республика аумағында тұратын адамдар мемлекеттік рәміздерімізді құрметтеуге міндетті. Осы жағына тоқталып өтсеңіз.
– Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамаларына сәйкес, еліміздің Мемлекеттік туын, Мемлекеттік елтаңбасын және Мемлекеттік гимнін қорлағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілейтін еліміздің Қылмыстық кодексінің 372-бабы бойынша жауапкершілік енгізілген. Өйткені, еліміздің мемлекеттік рәміздерін құрметтеу міндеті – мемлекетіміздің ресми рәміздеріне, нышандарына құрмет көрсету, қастерлеу республика азаматтарының конституциялық парызы екенін білдіреді. Осыған орай Конституцияның 40-бабының 2-тармағында, 1995 жылғы 26 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» Конституциялық заңның 2-бабында «Республиканың Президенті – халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі» делінген.
– Өзіңіз де жақсы білесіз, Президенттің 1995 жылғы 29 желтоқсанда «Қазақстан Республикасы Президентiнiң байрағы және оның айырым белгiлерiнiң ресми пайдаланылу тәртiбi туралы» Жарлығы шықты. Қарапайым көпшілікке ұғынықты болу үшін осы Жарлықтың негізін тарқатып берсеңіз.
– Иә, ол Жарлыққа байланысты: «1) Қазақстан Республикасы Президентi байрағының эталоны орналасатын жер Қазақстан Республикасының астанасындағы Қазақстан Республикасы Президентiнiң Резиденциясындағы қызмет кабинетi болып табылады; Қазақстан Республикасы Президентiнiң байрағы республика астанасындағы Мемлекет басшысы тұратын Резиденцияда, оларда республика Президентi болған уақытта басқа резиденциялар үстiнде, республика Президентiнiң көлiк құралдарында орнатылады. Республика Президентiнiң омырау белгiсi мемлекеттiк мекемелер құрметiне, әскери парадтар, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың ресми адамдарын қабылдау, республика Президентi атынан өткiзiлетiн ресми қабылдаулар, Парламент сессиясын ашу, мемлекеттiк наградаларды тапсыру кезiнде, сондай-ақ, республика Президентi салтанатты кеште немесе концертте құрметтi қонақ болған не қатысқан, ресми телевизиялық сұхбат берген кезде, шетелдiк сапарлар уақытында қабылдаушы тараптың хаттамасына сәйкес тағылуы мүмкiн деп белгiленсiн» деп бекітілген.
Қазақстан Президентінің 2012 жылғы 31 қазандағы Жарлығымен Қазақстан Республикасы Президенті байрағының сипаттамасы анықталды.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Александр ТАСБОЛАТОВ, «Егемен Қазақстан»