Данияр Саламат: Режиссер сценарий жазбаса, режиссер болмағаны...

– Кино туралы түсінік те, талғам да әртүрлі. Біреу үшін өнер, біреуге құ­рал. Ал сіз үшін кино деген не?

– Кино – көңіл көтеру құралы деп те қарайтындар бар. Бірақ мен ізгілік пен өнерден басқа міндет киноға артылмай-ақ қойса деп ойлаймын. Кино – мен үшін азаматтық позициям, ұстанымым. Менің болмысым. Мына өмірге не үшін келдім, мен неге міндеттімін? Өз үнімді қалай білдіремін? Осы сұрақтар жан алқымнан алғанда киноға жүгінемін. Ал оны біреудің қызықтағаны, ермек қылғаны жанымды қолжаулық қылғандай көрінеді.

– Әртүрлі фестивальдарда жүл­де алған фильмдеріңіз – автор­лық туын­дылар. Белгілі бір көрер­мен­дерге ар­нал­ғанымен, жалпы бә­ріне қол­жетімді. Қазіргі қазақ кө­рер­мендері автор­лық туындыларды қаншалықты тү­сі­неді? Қызы­ғушылық қай деңгейде?

– Авторлық кино белгілі бір адам­дардың көзқарасына бейімделмеуі керек. Ол – сенің жан дүниең. Белгілі бір адам­ның қажеттілігіне қарай түсірілсе, ол сенің көзқарасың емес, сұраныс үшін туған дүние болып қалады. Сол себепті авторлық киноны түсіргенде, мынаны түсінбей қалады-ау, көрілмей қалады-ау деген қорқыныш болмайды. Өнер атаулы локомотивті ұстанымда ғой. Бірнеше сүйем болса да алда жүру керек. Сені сүйреп, жетелеп жүруі керек. Авторлық киноны түсінуге, бү­гілген бауырын жазуға талпынған кө­рермен болса, ол өркениетке икемделген жандар деп түсінемін. Онда оның адам боп қалуына мүмкіндік туады. Қазір бізде кино туралы түсінігіміз жұтаң. Журналистер тұрмақ, кино түсіріп жүрген адмдардың тоқсан пайызында кино туралы толық ұғым жоқ. Оның атмосферасы, уақыты туралы мүлде ой жоқ. Қазір шартты түрде киноны екіге бөлеміз. Коммерциялық бағытта, авторлық бағытта. Екеуінде де жанрлық ерекшеліктер болады. Авторлық кинолар адам жанын зерттейді. Көп нәрсені ашық айтпайды, оның бірнеше қабаты болады. Әр қабаттан әркім керегін алады.Тамаша әдебиеттер секілді. Америка жазушысы Эрнест Хемингуэйдің «айсберг» әдісін білесіз ғой. Сол сияқты авторлық фильмдер мәселенің бетін ғана көрсетеді, саналы көрермен оның түбіне түсіп, су астындағы күшін сезінеді, ауқымын зерделейді. Көрермен ондай фильмдерді мынау жаман екен деп бірден бас тартпауы керек. Барынша оны түйсінуге, тануға талпынса деп ойлаймын. Ал қазір қазақ көрермені қаншалықты түсінеді, оны айта алмаймын. Оны зерттеу қажет.

– Кәсіби мамандардан бөлек, қа­ра­пайым халықтың ішінен өз фильм­деріңіз туралы жақсы пікір есті­діңіз бе?

– «Әкем екеуміз» туралы интернетте «өте шынайы фильм» деген мағынада пікір жазыпты. Қазіргі көрермендердің тал­ғамымен айтатын болсақ, ол көріл­мейтін фильм. Ұзақ, іш пыстыратын кадрлар көп. Бірақ адамдардың іші пыс­сын деген мақсат жоқ қой. Ішкі иірім­дерді, атмосферасын, сол сәттегі сезімді көрсету мақсатында жасалады. Монтаж барысында да сол фильмнің табиғатын, гармониясын сақтауды мақсат етесің. Көрерменге дайын ас­ты шайнап бергенше, бүтін күйінде өзі жегенін қалаймын. Бітеу дүниені қо­ры­тып, түсінген көрермендердің пікірлерін ара-тұра естіп қаламын. Сол кезде шынымен де бір адамды ізгілікке кино арқылы жетелеппін деп ойлаймын. Сол кинодан ештеңе түсінбесе де, тапжылмай отырып көретіндер бар. Яғни оған өзі білмейтін тін арқылы көкірегіне сәуле құйылып жатады. Оны түйсік арқылы қабылдап, бірақ түсінгенін, қабылдағанын білмеуі мүмкін. Оны біреуге түсіндіріп айта алмауы да ғажап емес. Кейбір адамдар киноларды белгілі бір схема арқылы көреді. Төбелес, атыс-шабыс, интрига арқылы қабылдайды. Ке­лесі адам басқа адамның түсінігі бойынша бағалай салады. Солай кино туралы түсінік адасады.

– Сценарийді өзіңіз жазасыз, өзі­ңіз түсіресіз. Өзге автор жазған сце­на­риймен кино түсіру мен өзің жаз­ған сценариймен түсірудің айыр­ма­шылығы бар ма?

– Негізі режиссер деген – сценарийст. Киноның жасы – жүз жылдан сәл-ақ асады. Кино өнер ретінде етек-жеңін жи­нап алды деп айтуға әлі ертерек. Сол себепті неше түрлі эксперименттер жасалып жатады. Кино жасаушылар оператор, суретші, сценарийст деп ма­мандықтарды бөліп алған. Осының ішінде сценарийст дегенді ерекше атайды. Сценарий – болашақ фильмнің қағаздағы нұсқасы. Режиссер киноның авторы болса, сол киноның қағаздағы нұсқасы да өзі емес пе? Режиссер деген – сценарийст, оператор, суреткер, қысқасы бәрі. Андрей Тарковский: «Сценарийст деген мамандық жоқ, сценарийст – ол киноны жақсы түсінетін жазушы, не сценарий жаза алатын режиссер» дейді. Қазір мен режиссердің сценарий жазбайтынына таңғаламын. Кеңес өкіметі кезінде қазақ киносын жасаушы мамандар Мәскеуде оқыды. Ол уақытта кино туралы ұста­ным тұрақталмаған еді, кейбір актер ма­мандығына түсіп, бірақ үлгермей жүргендерді режиссерлікке бағыттап жіберетін. Өйткені оны ең бір оңай мамандық көрген. Тарковский тағы бірде: «өмірде кім болса сол жалына жармасатын бір ғана мамандық бар, ол – режиссер» дейді. Өйткені олар оны өте оңай көреді. Өте қарабайыр ой­лар болсақ, сценарийст жазып береді, оператор түсіреді, монтаж режиссері монтаждайды, суретші атмосферасын жасайды. Сонда режиссер не істейді? Түк те істемейді. Ұйымдастырушылық жұмысты ғана атқарады. Бірақ ол ки­но емес. Сол себепті басқа біреудің сце­нарийімен түсіру – менің ұғымыма кір­мейтін дүние. Құрығанда соавтор болуға тиісті.

– Ал сіз жазған сценариймен біреу кино түсірсе ше?

– Ешкім түсірмейді. Менен бір адам сценарий сұраған емес. Көңіл көтеретін жобаларға сұрайды. Менің азаматтық көзқарасымды көрсететін сценарий – басқа адамның жаны емес. Сол себепті режиссер мен сценарийсті бөліп алу ағаттық. Бір дүниенің ізімен сценарий жазуым мүмкін. Мәселен, Бейімбет Майлиннің «Талақ», «Әже» әңгімелерінің ізімен «Талақ» ат­ты­ сценарий жазып шықтым. Ол «Қа­зақфильмнің» Көркемдік кеңесінде қуа­на мақұлданған. Бірақ жарыққа шығаруға басшылықтың құлқы болмады... Онда жиырмасыншы жылдың аяғындағы қазақтың хәлін көрсеткім келген. Әлі ұжымдастыру жетпеген, өлара шақ еді ол. Ол басқа әңгіме... Мұндағы айтпағым, дүние Биағаңдікі болғанымен, сценарий менікі. Сце­нарий – жоғарыда айтқанымыздай, қағаздағы кино. Яғни қорытылған дүние. Қорытылған дүниені қайта қорыту мен үшін түсініксіз.

– Ал сұрай қалса ше? Бересіз бе?

– Білмеймін. Ойлану керек.

– Неге жазушылықты таңдама­дыңыз? Алғашқы әңгімелеріңіз бас­пасөзде жарық көрді.

– Мен режиссерлік пен жазушылықты бөліп қарамаймын. Жазушылар одағына мүше жеті жүз жазушы болса, соның нешеуі шын жазушы?

– Отыз-қырығы шын мәнінде жазушы болса, жақсы деп ойлаймын.

– Сол отыз-қырығы режиссерлік оқуды оқыса, киноға ынтасы ауса, сонша режиссер шығар еді. Жазушы мен режиссердің шекарасын бөлетін техникалық мәселелер ғана. Біреуі көргенін қағазға түсіреді, біреуі экранға шығарады. Мен өзімді жазушымын деп есептеймін. Бірақ ең қиыны – тілді игеру. Режиссер болсаң, киноның тілімен қоса ұлтыңның тілін игеруің – міндет! Білуің емес, игеруің! Ол үшін ұлт әдебиетін оқуға тиістісің. Қазақ әдебиеті – ұлттану оқулығы! Әдебиет арқылы тілді игересің, ұлтыңды та­нисың. Ұлтыңды танымай, ұлтың туралы дүние жасау мүмкін бе? Осы нәр­сенің де басын ашып алуымыз керек. Ал жазушылық деген – киелі нәрсе. Оған қайта бас қоятын уақыт та келетін шы­ғар.

– Актерлерді қалай таңдайсыз? Сіз­дің фильмдеріңізде театр актерлері жоқ секілді. Оның үстіне ел ішінен де таңдап та түсіресіз. Оның сыры неде?

– Ол өте түсінікті нәрсе. Кино кейбір жағдайда өмірден үзіп алғандай болады. Сондай кезде белгілі бір актерлік мектепті көрген, штампқа түскен, бел­гілі портреттен шыға алмайтын актер­лермен өзіңнің ойыңдағы дүниені жа­сай алмайсың. Аузын ашуы мен қо­лының ишарасына дейін қойылған. Сон­дықтан көшеден іздемеуге амалың қал­майды. Оларда шынайылық болады. Басқа бағыттағы – актерлік ойынды керек ететін, театрдағы элементтерді қажет қылатын киноларды түсіргенде театрдан актер іздейміз.

– Көшеден тапқан актерлердің санасында да кино, театр актерлерінің образ­дары тұрады ғой. Кейде мәтін­дерін айтқан кезде жасандылық бардай көрінеді.

– Авторлық киноның бір ерекшелігі – оның кедір-бұдыры. Өңделмеген алтын мен өңделген алтынның парқы сияқты. Актерлік ойында кібіртіктеу болады. Бұл кемшіліктер оның шынайылығына, табиғилығына сеп болады. Есағаң – Есенғали Раушанов Тоқаш Бердияров туралы жазған эссесінде ақынның өлеңдеріндегі кей кемшіліктерін оның табиғи артықшылығы етіп бағалайды. Өйткені ол өңделмеген нәрсе. Осындай кезде маған сом алтын теориясы есіме түседі.

– Өзіңіздің режиссерлік жұмыс­тарыңызға көңіліңіз тола ма?

– Өзім үйде шалқамнан жатып, бір ой­ланғанда көңілім толып, тоғаятыным бар, бірақ жұртқа толмайды деп айтамын. Толдым деп айтсам, жұрттар шаршайды. Әр фильмімде жекелеген қателіктер бар. «Кішкентай» деген фильмім жалпы пландардан тұрады. Әдейі, детальдарға акцент бермеу үшін солай шешкем. Осы ұстанымым қазір қате ме деп ойлаймын. Мен үшін қазір жалпы пландардың эстетикалық әсері аз. Адамның көзіне бір рет үңілмеу – жанына зер салмау емес пе екен деп қоям...

– Әр фильм түсіргенде ұстаным әрқандай болады ғой.

– Иә. Жанрына байланысты. Жанры бағытына сай әдістерді қолданасың. А.Звягинцев сияқты бір бағытты – реа­листік бағытты ұстанатын режиссерлер бар. Жан Имоу деген қы­тайдың режиссері түрлі бағыттарға бара береді. Неореалистік бағытта да, коммерциялық бағытта да түсіреді. Пекинде өткен жазғы олимпиа­да ойындарының да режиссері болды. Демек, шоуды да ұйымдастырады. Барлық дүниесінен оның қойылымның шебері екені білініп тұрады.

– Сценарийде неге қатты мән бе­ресіз?Меніңше сіздің дилогта­ры­ңызда, сосын арасында ғана бір кө­рінетін оқыс кейіпкерлеріңізде көп мағына жатқандай көрінеді. Сол ар­қылы бірнәрсе айтқыңыз келе ме, әлде ол менің өз түсінуім бе?

– Әр деталь – фильмнің жүрек қа­ғы­сы. Әр детальмен бір нәрсе айтуым да­ шарт емес. Бірақ ол табиғи нәрсе. Ки­ноның түсін анықтайтын бір бояу. Сон­дай тетіктер арқылы – түрлі бояуды жаға отыра, киноның түсін ажыратып ала­мыз. Ал одан көрермен астар іздеп, ма­ғына тауып­ жатса, қарсылығым жоқ. «Әкем екеумізде» Кәрім гүл сатушының дү­кенінен шығып, әскери жүріспен жү­реді. Бұл аяқ асты табылған нәрсе еді. Ана дүкеннен жай теңселіп шығып, тұ­манға сіңіп кеткенін қаламадым. Яғни жат­тандылықтан қашқандағы тапқан бояуым. Ал оны әркім әртүрлі түсініп жатуы мүм­кін. Заңды әрі дұрыс.

– Ішкі сезімнің сыртқа шығуы ма?

– Мүмкін...

– Авторлық фильм тақырыбына байланысты жақсы шыға ма, әлде жанры­­на байланысты ма?

– Бағытына да, жанрына да байланысты емес, орындалуына қарай жақсы шығады деп ойлаймын.

– Сіздің буын қазақ кино тарихында қалай қалуы тиіс деп ойлайсыз?

– Осы нәрсені ойлағанда, өзімнің буы­нымды іздедім де, таппадым. Мен қатарлы режиссерлер бар. Бі­рақ ұлттық бояу жоқ. Қазақтың су­ретшілері де, әдебиеті де ұлттық бей­несін қалыптастырды. Театрымыз да солай. Ал, кино ұлттық бейнесін әлі қалыптастырған жоқ. Кино ұлттық болғанда ғана, мен өз буынымды із­дей бастаймын. Әзірге, «Күрке» атты қазақтың мінезі мен ұстанымдарын зерделей білген шынайы фильм таспалаған Кенжебек Шайқақовтан басқаны таппай тұрмын.

– Дегенмен шеберлік тұрғысынан сіздің көңіліңізден шығатын режиссерлер бар шығар?

– Нариман Төребаевтың фильмдерін жақсы көремін. Кино тілін меңгерген режиссер. Эмир Байғазинді бағалаймын. Әділхан Ержановтың карикатуралық-аллегориялық қойылымдағы фильм­дерін бағалаймын. Бұлардың бәріне ортақ нәрсе – ұлттан алыс. Ұлт деген ұғым жоқ. Сондықтан бұларды қазақ режиссері деу­ден тартынамын.

Соңғы кезде қазақ киносын түсірген жастар бар. Елзат Ескендір мысалға, «Өлара» атты қысқаметражды әдемі дүниесін жарыққа шығарды. Ерболат Әлқожа, Бекзат Смадияр деген жастардан үміт күтем. Олар әдебиетті, тарихты жақсы біледі.

– Жазушылардың шығармала­рынан белгілі дәреже өзінің өмірі көрінеді. Киноларыңызда өзіңіз барсыз ба?

– Өзімнің туындыларымда жаным бар. «Әкем екеуміз» өмірбаяныма жақындап кетеді.

– Қазақ режиссерлерінің басты кем­шілігі?

– Бізде 500 жазушы бар дегенде, Қалихан Ысқақ: «соның бір нөлін алып тастағым келеді» депті. Сонда Әкім Тарази: «мен қалған бір нөлге де шүйліккім келіп тұрады» деген екен. Сол секілді «қазақ киносы» деп түсірі­ліп жатқандардың кино екендігіне күмәнім бар. Бәрімізге ортақ кемшілік қазақ ұлттық киносын жасай алмай жатқанымыз.

– Басты артықшылығы?

– Жекелеген артықшылықтар бар. Дәрежан Өмірбаев, Серік Апырымов кино тілін шебер меңгерген жандар. Ұстазым Сатыбалды Нарымбетовты қа­зақ киносының тірегі дер едім. Са­ты­бал­ды ағаның «Көзімнің қарасы» фильмі қа­зақ киносының қазіргі шоқ­тығы деп ой­лаймын.

– Режиссер ретінде сіздің кемшілі­гіңіз қандай?

– Менің кемшілігім – анықталмаған кем­шілік. Өйткені мен сұмдық ки­но жасадым деп ойламаймын. Түсір­генімнің бәрі камералық фильм­дер. Кең масштабтағы, ауқымды, «Қазақ­фильмнің» әлдеқашан көркемдік кеңе­сінен өтіп қойған, отызыншы жыл­дар­дағы зұлмат кезеңді бейнелейтін «Аштық», Б. Майлиннің шығармалары негізінде жазған «Талақ» атты жобаларымды өндіріске жіберіп жатса, соларды түсіріп тастасам... Сол кезде үзеңгім үзілердей, кемшіліктерімді шалқая саралармын... Әзірге ықылас қана. Бітірген түгім жоқ.

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен

Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ,

«Егемен Қазақстан»