Латын әліпбиіне көшу: мәселе, пікір, ұсыныс

Латын әліпбиіне көшу – әлемдік өркениетке ілесу

Аталмыш мақалада қазақстандықтарды ХХІ ға­сыр­дың талаптары бойынша даяр­лап, «Мәңгілік ел» болудың шарт­тары көрсетілді. Ұлттық сана­ны жаңғырту мен ұлттық бірегейлікті сақтау жолдары айқындалып, ауқымды міндеттер жүктелді. «Цифрлы Қазақстан», «Үш тілді білім беру», «Мәдени және кон­фессияаралық келісім» сияқты бағдарламалар жүзеге асырылып, ел жаңғыруының бас­ты міндеттері – «Латын қарпіне көшу», «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ ті­ліндегі 100 жаңа оқулық» пен «Қазақстандағы 100 жаңа есім», «Ту­ған жер» бағдарламалары қабыл­данып, бүгінгі таңда олар ор­нымен жүзеге асырылуда. Бұл өз кезегінде жастарға жаңа сапа­лық деңгейде білім беріп, әлем­дік бәсекеге қабілетті мамандар­ды даярлауға жол ашатыны анық. Сондықтан тәyeлciз ел болып, ру­хани жаңғыруда әлiпбидi ayыc­тыpy – Мәңгiлiк eл бoлyдың нeгiзгi aлғышapты болмақ. 

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев­тың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы мем­ле­кетіміздің жаһандану көшін ілге­рілету мақсатындағы маңызды құ­жатқа айналды. Сондықтан қо­ғам ағзасының соғып тұрған жү­ре­гі іспетті руханиятымызға жана­шыр­лық танытқан бұл бастамаға бірауыздан қолдау білдіреміз. 

Барша қазақстандықтар, әсі­ресе жас ұрпақ жаңғы­ру жө­нін­дегі Елбасы ұсыныстарының маңыздылығын терең түсініп, дамуымыздың басты қағидасы екенін сезінеді. Елбасының игі баста­масын қазақстандықтар ыжда­ғатпен қолдайды. Оны жүзеге асыруда жоспарлы түрде іс-ша­ралар атқаруда. Осы орайда М.Х.Дулати атын­дағы Тараз мемлекеттік университеті тіл жанашырлары, белгілі ғалым­дар мен қоғамның белсенді аза­мат­тарының қатысуымен «Латын графикасы – қоғамның рухани жаң­ғыруы мен жаһандануының негізі» атты конференция өткіз­ді. Басқосуда халықтың талқы­лауы­на ұсы­ныл­ған әліпби жобасы талқыланып, оның артықшылығы мен маңызы жайында пікірлер айтылып, оған қоса төмендегідей ұсыныстар қарастырылды. 

Әліпбидің үлгі-жобасын дайын­дау барысында еліміздегі тіл­ші-ғалымдардың жасаған түрлі ұсыныстарын жан-жақты қарастырып, бірнеше сараптамадан өткізіп, оңтайлы шешім қабылдап, оның Тұжырымдамасы жасалу керек. Бұл тұрғыда біз­ден әлдеқашан бұрын латын әр­пі­не көшіп кеткен туыстас Түр­кия, Өзбекстан, Әзербайжан, Түрік­менстан сияқты елдердің жетіс­тіктері мен кемшіліктерін ескеріп, тәжірибелерін міндетті түрде ескерген жөн. 

Сауаттылық – рухани ке­мел­­денудің негізгі алғышар­ты­ның бірі. Дұрыс жазу – орфо­гра­фия­лық ережелерді жетік мең­ге­руді талап етеді. Ал орфо­гра­фиялық ережелердің жетік­тігі алфавиттің тілдің фонети­ка­лық жүйесімен толық сәйкес келуі­мен байланысты. Осындай заңды­лықтарды біріз­дендіруде қазақ тілінің латын әліпбиіне негіз­делген орфо­­гра­фиялық ереже­лерін жетілдіріп, оны заңдық күші бар нормативтік құжатқа айналдырған дұрыс.

Мектепке дейінгі мекемелерде, мектептерде, жалпы оқу үр­ді­­сінде латын әріптерін жазуды үй­ре­тетін пән – «Каллиграфия» (жа­зу өнері) деген сабақты енгізу қажет.

Ұсынылып жүрген латын әліп­­биінің жобаларына қа­райтын болсақ, ондағы ды­быстар санының әртүрлі екенін бай­қаймыз. Олар 29-42 аралығында. Осы жерде «қазақ тілінде қанша дыбыс бар?» деген заңды сұрақ туындайды. Сондықтан жобаларды талқылау, таңдау барысында, ең алдымен, қазақ тілінде қанша дыбыс бар екенін анықтап алған дұрыс. Бұл дыбыстардың санын анықтау үшін А.Байтұрсыновтың қазақтың дыбыстық жүйесіне қа­тысты пікірін негізге алға­нымыз тиімді болады. Содан кейін ғана оларды белгілейтін әріптерді қарастыру тиімді болады. 

Көрнекті тіл маманы, профессор Қ.Жұбанов кезінде әліпбидің «бұқарашыл» болуын ескерткен. Жалпы, әліпби қарапайым ха­лық­тың тез меңгеруіне, тіл үйре­ну­шілерге, соның ішінде баланың жас ерекшелігіне қарай жасалған жөн. Осы орайда әліпбиді түзу­ге педагог мамандардың қатыс­ты­рылуын ескерген дұрыс.

Латын әліпбиіне көшу – ана тіліміздің жаһандық ғылым мен білімге кірігуін, әлем қа­зақ­тарының рухани тұтастығын қамта­масыз ететін бірегей қадам. Ғалам­дық істер адамзаттың игілігі­не айналары анық. Осы жол­да Елбасы ата-бабамыз арман­даған «Мәңгілік Ел» идеясының өзі ұлттық тіліміздің тұғырын бекі­тіп, рухани жаңғыруға жасал­ған нақты қадам екенін түсіндіріп берді. Сонымен қатар жаңа жо­баға жолдаған ұсыныстарымыз ес­керіледі деген сенімдеміз.

Махметғали Сарыбеков, М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің ректоры

Жамбыл облысы

Қарыштап дамуымызға қажет

Латын әліпбиіне көшу – Елбасының аса бағалы бастамаларының бірі және дер кезінде қозғалған, тіліміздің болашағы үшін жасалған қадам. Шынымен де, технологиялық, жаһандық заманда Қазақстанның латын графикасын таңдауы – мемлекеттік деңгейдегі маңызды шешім деп ойлаймын. Сол себептен бұл мәселе көпшіліктің қолдауына ие болып жатқанын көріп отырмыз.

Жақында ғана халықтың талқысына ұсынылған жаңа нұсқада қазақтың төл әріптерінің белгіленгенін ерекше атап өтуге болады. Алдыңғы нұсқа бойынша сыни көзқарастар ескеріліп, назарға алынғандығы байқалады. Сондықтан әліпбидің соңғы нұсқасы жастардың көңілінен шыққанын мен сеніммен айта аламын. 

Жастар ұялы телефон пайда болғаннан бері, СМС-хабарламаларды, әлеуметтік желідегі ақпараттарды латын қарпімен алмасып жүргендіктен, жаңа әліпбиді меңгеру кейінгі буынға аса қиындық туғызбайды деп ойлаймын. Жастардың заманауи латын қарпінде өз тілін меңгеруі, оны жаһан жұртшылығына паш етуі дұрыс қадам деп есептеймін. Жаһандану үдерісі қатты қарқын алған бүгінгі таңда ақпарат алмасу, ғылымның түрлі саласы дамыған сайын өзінің ұлттық құндылықтарын жаңа өмірге бейімдеп, бәсекеге қабілетті мемлекет қалыптастыру, оны өрге сүйрейтін отаншыл ұрпақ тәрбиелеу – қоғамның басты бағдары.

Жалпы, латын қарпіндегі әліпбиге көшу қазақ тілінің халықаралық дәрежеге шығуына жол ашып, Қазақстанның әлемдік қауымдастықпен жақындасуына мүмкіндік береді. Қазақ тіліне компьютерлік жаңа технологиялар арқылы халықаралық ақпарат кеңістігіне кірігуге тиімді қадамдар басталмақ. Ең бастысы түбі бір түркі дүниесі, негізінен, латынды қолданады. Біздерге олармен рухани, мәдени, ғылыми, экономикалық қарым-қатынасты, тығыз байланысты күшейтуімізге латын тілі алтын көпір болмақ.

Қиындықсыз, кедергісіз шаруа бітпесі анық, бірақ біз осының бәрі болашақ үшін зор прогреске, прагматикалық ілгері басушылыққа апаратынын түсіне білуіміз керек.

Аян ХАФИЗ, Көкшетау қалалық «Жас Отан»  жастар қанатының жетекшісі

Ақмола облысы 

Жаһандық кеңістікке бастар жол

Еліміздегі көптен бері ше­шімін таппай келе жатқан өзекті мәселелердің бірі – қазақ әрпін латын әліпбиіне көшіру мәселесіне Мемлекет басшысы байыппен қарап, түрлі пікірлер мен ұсы­ныстарды саралай келе, өзінің салиқалы шешімін айтты. Бұл қадам дер кезінде, барлық жағ­даяттар ескеріле отырып жасалды. Қазақ елінің саяси-эко­но­микалық, әлеуметтік-мәдени, ғылыми-ағартушылық дамуын, халықаралық кеңістіктегі орнын, ішкі және сыртқы жағдайды жан-жақты ескерген Мемлекет басшысы қазақ зиялыларының алдына үлкен міндет қойды.

Латынға көшу ісі үлкен дайындықты қажет етті. Көптеген түсіндіру шаралары атқарылды. Қоғамның пікіріне баса назар аударылды. Қоғамымызда латынға көшуді қолдайтындардың үні басым түсті, өйткені латынға көшу уақыт талабы, замана сұранысы екенін халық терең түсіне білді.

Бір қуантарлығы, биліктің халық талабымен санасып, алғашқы нұсқаны өзгерткені болды. Алғашқы нұсқадағы халыққа ұнамаған ең даулы мәселе – қазақтың дауысты – ә, ө, ү төл дыбыстарының қос әріпті болып келуі болатын. Жаңа нұсқада бұл талап толық шешімін тауып, енді олар бір әріппен, әріптің үстіңгі оң жағына ноқат қойылып, белгіленеді. Сөйтіп халық көңіліне қонымды латын қарпіндегі жаңа әліпби жобасы дайын болды.

Ел арасында ерекше қолдау тапқан терең талдау мен қазақтың төл дыбыстарын белгілеудегі ұтымды ұсыныстары жаңа жобада жақсы көрініс тапқанын көріп, қуана қолдап отырмыз.

Ұсынылып отырған нұс­қа­дағы 11 әріптің 9-ы жаңа формада қабылданыпты. Бізді ол қатты қуантып отыр.

Бүкіл әлемді шарпыған жа­һан­дану үдерісі ағылшын тілі мен латын графикасының көк­жиегін бұрынғыдан бетер ке­ңейтіп жіберді. Өйткені бүгінгі заманауи технологиялар мен инновациялық идеялардың басым көпшілігінің ағылшын тілді әлемнен бастау алып отырғаны белгілі. Латын әліпбиінің жаңа нұсқасы – бүкілхалықтық таң­даудың жарқын нәтижесі деп санаймыз, себебі қазақ тілін жаңғыртудың басты көрсеткіші – латын жазуына көшуде еке­ніне және бұл қадамның әлем қа­зақтарын біріктіретін маңызды фак­тор екеніне халықтың көзі жетті. Қоғамның жаңа әліп­биді талқылауда көрсеткен бел­сенділігі соның тағы бір жарқын дәлелі деп санаймыз.

Сәния Ақласова, Шығыс Қазақстан лингвистикалық орталығының аға әдіскері