Ұлылық даңғылы

Дүбірлі дүниедегі бұл өзгерістер экономиканы, руханиятты, саясатты, мәдениетті түгел шарпып, жаһанданудың әсер-ықпалы тимеген ел сирек. Дүниені қайта бөліске салғысы келген, жер бетінде жаңа тәртіп орнатуды көздеген, геосаяси кеңістікте өз ықпалын арттыруға жаныға кіріскен алпауыт елдердің жаңа тұрпаттағы, өзгеше сипаттағы қызу әрекеті қарқын алды. Осындай алмағайып сәтте  тарих сахнасына Тәуелсіз ел ретінде шығып, туын тіктеген Қазақ елінің көшін аудармай, мақсатты жеріне төрт құбыласын түгел сай етіп жеткізудің қаншалықты жауапты да салмақты іс екенін басынан кешкен адам ғана түсінер. 

Тағдыршешті кезеңде Қазақ елінің тізгінін ұстап, көшін бастауды тағдыр Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың маң­дайына жазған екен. Қазақ елі­нің тізгінін қолына ал­ған Ел­ба­сы әуелгі сәттен бастап-ақ ба­­ба­лар аманатына сай алысты көз­деген, байырқалы болашақты баян­ды ететін байыпты жолды таңдады. Елін де осы ұстанымға ұйытты. Ұлы мақсат жо­лына жұмылдырды. Әрекені емес, бере­кені, ашуды емес, ақылды алға ұстап, ақырын жүріп анық басуды Өзі ғана емес, тағдырын қолына се­ніп тапсырған халқына, одан қалды маңайын қоршаған өзге елдерге де ұғын­­дырды. Осын­дай сарабдал сая­сат, са­ли­қалы ұстанымның нәти­жесінде Қа­зақ елі дау-дамайдан аман, ұрыс-жан­жалдан тыс өз арнасымен дамып келеді... 

1989 жылғы тұңғыш Тіл туралы Заңның қабылдануына, онда тек қазақ тіліне ғана мем­лекеттік тіл мәртебесін беру­дің бастауында Ел­ба­сының тұр­ғанын бүгінде біреу білсе, бі­реу білмейді. Жоғарғы Кеңес де­­пу­таттарының басым бөлігі қостілділікті қолдап дауыс берген кезде, оны қайта дауысқа са­лайық деген ұсынысты өткізуге мұрындық болған да Елбасы еді. Соның арқасында Қазақ тілі – мемлекеттік тіл мәртебесін алып, өрісі кеңейіп, қолданысы артуға бет алды. 

Ол кезде тіл үшін болған кү­рес пен тіресті бүгінде айтуға ға­на оңай. Шын мәнінде, туған тіліміздің теңдігіне елім, тілім деген азаматтардың қажыр-қайраты мен ықыласының арқасында қол жеткен болатын. Сөйтіп тіл тә­уелсіздігі жолындағы күрес ел Тәуелсіздігіне алып келген бо­ла­тын. Әрине, Тәуелсіздікті алу оңай емес, ал оны ұстап тұру, әрі қа­рай келешегін кемелді ету одан да қиын. Бұл күнделікті тынымсыз еңбекті, жігерді, қа­жыр-қайратты, қала берді ел­дің әрбір азаматының осы ба­ғыттағы жауапкершілігі мен әре­кетін қажет етеді. Осы орайда ел тәуелсіздігін нығайту үшін шешуін күткен мынадай ірі-ірі мәселелер болды. Олар­дың басты-бастылары: елде қа­зақтардың санын көбейту, ұлт­тық санасы мен рухын көтеру, ел халқын ортақ мақсатқа жұмыл­дыру, елдің тұрмыс-тіршілігі мен әл-ауқатын арттыру секілді маңызды міндеттер еді. Осынау күрделі мәселелерді алдын ала көре білген, оның астарын терең түсінген Елбасы бұл мәселелердің ұтымды шешімін де таба білді. Елдегі қазақтардың табиғи өсімі­не ғана арқа сүйей отырып, мемлекет құраушы ұлттың санын арт­тыру ұзақ уақытты қажет ете­­тін. Сондықтан әр жылдары тағ­­дырдың жазуымен әлемнің көп­теген елдеріне тарыдай ша­шыраған қандастарымыздың басын атажұртта қосудың на­ғыз ұрымтал сәті түскен еді. Сөй­тіп Елбасы жер-жиһандағы қазақтардың баршасына сауын айтып, көк Тудың астына жиналуға шақырды. Ұлы жиын – Дүниежүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайы атамекенде 1992 жылы зор ауқыммен дүркіреп өтті. Бұл тарихи бас қосуда Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы құрылып, оның басшылығына тұңғыш Президент – Нұрсұлтан Назарбаев сайланды. Осы оқиға шеттегі қазақ­тардың атажұртқа ағылуына жол ашып, ғасыр көшіне ұласты. Қа­шанда елге ел қосылса құт емес пе?! Соның арқасында ел­де қазақтардың саны артты, сұ­йылып кеткен қаны жаңарды. 

Жоғарыда айтқанымыздай, еліміздің ұлттық құрамы біркелкі емес. Соңғы жүз жыл ішінде елімізде түрлі жағдаймен жүзден астам ұлт өкілдері бас қосқаны мәлім. Жатты жақынға айналдыру, өзім дегенді өзекке теппей, бауырға тарту – ежелден бергі ата салтымыз, кісілік қалпымыз. Осы­ған орай Елбасының тікелей бастамасымен еліміздегі өзге ұлт өкілдерінің мәдениетін дамытуына, қазақ қоғамымен тұ­тасуына мүмкіндік беретін Қа­зақстан халқы Ассамблеясы құ­рылды. Ел іргесі мен татулығын нығайтуға бағытталған мұндай әлемде теңдесі жоқ құрылым өз жемісін беруде. Қазақстанның ұлтты тұтастырудағы мұндай тәжірибесі әлем жұртшылығының назарын аударып, оны зерттеуге ықылас танытып отыр. «Жарлыны жиып бай қылды, құрама жиып ел қылды» деген осындай-ақ болар.

Осылайша елімізде қазақ ті­лінің өрісі біртіндеп кеңейіп, қол­данысы арта түсті. Әсіресе бі­лім саласындағы үлес сал­мағы көбейді. Мысалы, 1997 жылы қабылданған Тіл тура­лы екін­ші Заңда мектепке дейінгі балалар мекемесін (балабақша­лар­ды) мемлекеттік тілде ұйым­дас­тыруды қамтамасыз ету туралы бап енгізілді. Осы заңда оно­­­мастика және терминология комиссияларының құзыреті анық­­талып, жұмыстары жүйеге түсірілді.  Елдің ішкі-сыртқы саясатын бір жүйеге түсірген соң Елба­сы­ның қолға алған аса ауқымды бас­тамасы ел астанасын Арқа төріне ауыстыру болды.  Елбасының астана ауыстыру бастамасы – тарихи шешім, стратегиялық маңызы аса зор ғаламат оқиға! Астананың тарихи да, экономикалық та, геосая­си да, символдық та мәні зор. Ас­тана – Қазақтың алға ұмтылған ар­манының, күш-қуаты мен қай­рат-жігерінің көрінісі, Ұлы Орда – Мәңгілік Қазақ елін құ­ру­ға деген талпынысы, дәстүр мен жаңашылдықты, Батыс пен Шы­ғысты, жасампаздық пен жа­ңа­шыл­дықты тоғыстырудағы із­денісі.  Он-он бес жылдың ішінде елде үлкен демографиялық өзгерістер орын алып, қазақтардың саны көбейді. Елбасының сындарлы саясатының арқасында соңғы 60 жылдың ішінде алғаш рет елде қазақтардың үлес салмағы басымдыққа ие болды. 

Ал 2017 жылғы мамыр айын­дағы жағдай бойынша еліміздегі халық саны 17 млн 994,2 мың адамды құрады. Оның ішінде қазақтардың саны 12 миллион 792 мың, яғни қазақтың үлес салмағы 71 пайыз болды. 

Орта мектептерде де қазақ ті­лін­де білім алушылардың үлесі 70 пайыздан асқанын Елбасының өзі соңғы Жолдауында арнайы мә­лім­деді. Сонымен бірге қазақ ті­лінде білім алушы өзге ұлт өкіл­­дерінің саны да артып отыр. Мұның бәрі де уақыттың қа­зақ­қ­а жұмыс істеп жатқанын, Ел­ба­­сының ұстанған жолы мен жүр­­гізіп отырған саясатының дұрыс екенін тағы да дәлелдейді.

Өсетін ел, болашағынан үміті бар мемлекет алды-артын, жан-жағын бірдей ойлайды, өткенін саралап, келешегін болжайды, алдына Ұлы мақсаттар қойып, соған жетуге ұмтылады. Осы мақсатта Елбасы заманында Ұлы қағанаттар құрған, бас­тыны иілдірген, тізеліні жү­гіндірген, Көк аспан мен Қара жер арасындағы халыққа билігін жүр­гізген Күлтегін, Бумын қа­ған­дардың «Мәңгілік ел» құру аң­сарын алға шығарды. Алла ал­қаса, аруақтар жебесе, бұл мақ­­сатқа қол жетеріне сеніміміз кә­міл.

Дүниенің төрт тарабындағы үз­дік білім ордаларынан бі­лім жинауға бағытталған Президент­тің «Болашақ» бағдарламасы, әлемнің көшбасшы 30 елінің қатарына енуді көздейтін «Қа­зақ­стан-2050» стратегиясы, баба­ларымыздың «жеті жұрттың ті­лін біл, жетпіс жұрттың сырын ұқ» қағидасына сай келетін «үш тұғырлы тіл» жобасы, елі­міздің басқару жүйесін жетіл­діруге мүмкіндік беретін бес инс­ти­ту­ционалдық реформа – Ұлы мақсат жо­лындағы іргелі мін­деттер. 

2017 жылы Елбасы айтқандай еліміз жаңа тарихи кезеңге аяқ басқаны рас. Жыл басы ха­лы­қ­қа жолданған Жолдау ар­қылы Қазақстанның үшінші жаң­ғыруы басталғанымен әйгілі бол­­­ды. Содан екі түлеуді бастан ке­­шір­дік. Ол – саяси реформа және эко­номикалық жаңғыру. Сон­­дағы түпкі мақсатымыз – әлем­дегі ең дамыған 30 елдің қа­тарына қосылу.

Бұл оңай іске асыра салатын міндет емес. Ол үшін сана сіл­кінісі, яғни  істен сананың озып оты­руы керек. Аталған әлгі екі­ реформаның өзегі осы са­на сіл­кінісіне байланысты қа­лыпт­а­сады. Рухани жаңғыруға әке­летін жұмыстардың біразы Тәуел­сіздік жылдарында іске асырылды. 2004 жылғы «Мәдени мұра» бағ­дарламасы мен 2013 жылғы «Ха­лық – тарих толқынында» бағ­­дарламасы осыған айғақ. Бі­рінші бойынша Қазақстан ау­ма­­ғын­дағы тарихи-мәдени ес­керткіштер мен нысандар жаң­ғыртылды. Екіншісінде, әлем архив­теріндегі төл тарихымызға қатысты құжаттар жүйелі жинақ­талды, зерттелді.

Енді Елбасы бұдан ауқымды да іргелі жұмыстар көзін ашып отыр. Біртұтас ұлт болу үшін бо­лашаққа қалай қадам басып, оған сәйкес бұқаралық сананы қалай өзгертудің қажеттігі турасында өз көзқарасын ашық та нақты баян­дады. «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласының әуелгі мағынасы, міне, осындай.

Бірінші үлкен тақырыптың аты – «ХХІ ғасырдағы ұлттық сана туралы» деп аталады. Енді осы тақырып аясында сөз болатын тақырыпшалардың өзі-ақ сіздің мағлұматыңызды кеңейтіп, рухани жан дүниеңізді байыта түседі. Қараңыз: 1. «Бәсекелік қа­білетте» қазақстандықтарды ХХІ ғасырдың талаптарына даяр­­лауға ұмтылдырған «Цифр­лы Қазақстан», «Үш тілде білім беру», «Мәдени және кон­фес­сиялық келісім» сияқты бағ­дарламалар аталады. 2. «Праг­матизм» тақы­рып­шасында «қа­ны­мызға сіңген көптеген дағ­­дылар мен таптаурын бол­­ған қасаң қағидаларды өз­герт­пейінше толыыққанды жаң­­ғыруымыз мүмкін емес» дей отырып, төл тарихымызға үңіле келе, прагматизмнің шынайы жарқын үлгілерін табуға болатынын меңзейді. Қанымызға сіңген, бабалардан мирас болып қалған ізгі қасиеттерді қай­та түлетуіміз қажеттігіне мән береді. Осыларды санамалап келіп, Елбасы реализм мен праг­матизмді таяу онжылдық ұраны болуға тиіс екенін атап көрсетеді.

Ал «Ұлттық бірегейлікті сақ­тау» атты 3-ші тақырыпшада ұлт­­тық сананың кемелденуіне мән беріледі. Оның екі қырын көрсетеді. Біріншісі – «ұлттық сана-сезімнің көкжиегін ке­ңей­туде, екіншісі – ұлттық бол­мыс­тың өзегін сақтай отырып, оның бірқатар сипаттарын өзгерту». Бұл тұста кезігер қатерлі тұстарды да ескерте келіп «Іс жүзінде әрбір өңір мен әрбір мемлекет өзінің дербес даму үлгісін қалыптастыруы керек» дейді. Осындай ұғымдарды егжей-тегжейімен сөз ете отырып, қазақстандықтардың ешқашан бұлжымайтын екі ере­жені түсініп, байыбына бар­ғанын ескертеді. Оның бі­рін­шісі – ұлттық код, ұлттық мәдениет сақталмаса, еш­қан­дай жаңғырудың болмайтыны. Екіншісі – алға басу үшін ұлт­тың дамуына кедергі болатын өткеннің кертартпа тұстарынан бас тарту.

Төртінші тақырыпша «Бі­лімнің салтанат құруы» деп аталады. Шынында білімді болу қанда бар қасиет. Тәуелсіздік жылдарында бұл салада талай іс-әрекеттің нәтижесін көр­дік.­ Тоқсаныншы жылдарғы «Бо­­­лашақ» бағдарламасының нә­ти­­жесін көріп отырмыз. Тех­нологиялық революцияның бет а­лысына қарай отырып, Елбасы қа­зіргі кәсіптердің жартысы таяу онжылдықта жойылып кететінін ескертеді. Мұндай кезеңде аса білімді адамдар ғана табысқа жетеді. Табысты болудың басты факторы – білім екенін әркім терең түсінуі тиіс. Сондықтан да бұл бөлікте Елбасы білімді бәрінен биік қоятын ұлт қана табысқа жететінін ескертеді.

Бізді, әсіресе, тіл маманы ре­тінде, менің өз басымды риза еткен мақаланың екінші бөлігі. Ол – «ІІ.Таяу жылдардағы мін­деттер» деп аталады. Мұнда қа­зақ жұртшылығы көптеген аса маңызды мәселеге – жазу мә­селесіне түбегейлі назар ауда­рылып, өз көзқарасы мен шешімі нақ­ты баяндалады. Заман сына­ғына лайықты төтеп берудің жол­дары қарастырылады. Нақты жо­балар ұсынылады. Оның бі­ріншісі әрі негізгісі деп айтар едім, – қазақ тілін біртіндеп латын әліпбиіне көшіру жұмысын бас­тау қажеттігі. Расын айту керек, бұл іске Елбасы асыққан жоқ, елдің даму қарқынын байыппен бағдарлап, әлем кеңістігінде болып жатқан рухани өзгерістердің бәрін санадан өткізіп барып, сарамандықпен жасаған шешімі деп білемін. Тәуелсіздік барысында бұл іске мұқият дайындалу керек болды. Солай болды да. Ол қазақ тілінің әліпбиі сан түрлі жолдан өткенін зерделеді. Түркілердің алтыншы, жетінші ғасырлардың өзінде-ақ өз жазуы болғанын зердесінен өткізіп, Х-ХХ ғасырлар аралығында Қа­зақстан аумағында араб жазуы 900 жылдай қолданылып кел­генін саралай отырып, қазақ халқының 15 жылда үш бірдей жазуды алмастырғанын да еске алғандай. Мұның бәрі қазақ жазуының жүріп өткен қилы-қи­лы жолдары. Осылардың бә­рін ой елегінен өткізіп барып Ел­басы енді қазақ жазуын латын әліп­биіне ауыстырудың кезеңі кел­генін ашық айтты.

Бұл тұста осы мәселеге қоз­ғау салған Тәуелсіздіктің сонау елең-алаңында, яғни 1993 жы­лы Халықаралық «Қазақ тілі» қоға­мының сол кездегі президенті ака­демик Әбдуәлі Қайдардың латын әліпбиі туралы Президентке жаз­ған хаты еске түсіп отыр. Ел­басы бұл хатқа мән беріп, «бұл ойлануға татитын мәселе, ма­­мандар шұғылданып, маған нақты ұсыныспен шықсын» деген сыңайда жауап келген еді. Міне содан бері әліпби мәселесі бас­пасөзде, радио-телеарналарда оқтын-оқтын сөз болып кел­ді. Елдің қызыққаны соншама, әліпби жасаушылар қатары кө­бейді. Бұл мәселеге Елбасы 2012­ жы­­лы қайта оралды. «Қазақ­стан-2050» стратегиясында «2025 жылдан бастап латын әліпбиіне көшуге кірісеміз» деп мәлімдеген болатын. Енді, міне, 2017 жылғы 12 сәуір күні Елбасы «Үкімет қа­зақ тілін латын әліпбиіне кө­шірудің нақты кестесін ­жаса­уы керек» деп нақты тапсырма берді. Мектеп жасындағы балалар ағылшын тілін оқып, латын әріп­терін онсыз да үйреніп жатыр. Сондықтан бұл мәселеде енді кедергі бола қоймас деген ойдамыз.

Екіншіден, осыған орай қо­ғам­дық және гуманитарлық ғы­лымдар бойынша «Жаңа гу­манитарлық білім. Қазақ тілін­дегі 100 жаңа оқулық» жобасы қолға алынбақ. Осыған сәйкес қы­руар жұмыс басталғалы тұр. Ең алдымен, әлемдегі ең жа­ңа 100 оқулықты әртүрлі тіл­дер­ден қазақ тіліне аударып, 2018-2019 жылдардың өзінде сту­денттерді осы оқулықтармен оқы­ту мәресіне жеткізу керек. Ол үшін ұлттық аударма бю­росы құрылмақ. Бұл бізді са­палық деңгейге жеткізеді деп бі­леміз. Жаһандық бәсекеге төтеп беретін мамандар осылайша өсіп жетілмек. Мұның бәрі мемлекеттің міндеті болып саналады, деді Елбасы.

Сонымен бірге патриотизм «Туған жерге туыңды тік» деген сөзден басталса керек. Өлкетану, елді мекендерді абаттандыру, тарихи ескерткіштер мен мәдени нысандарды қалпына келтіру т.т. Туған жердің қайталанбас ар­на­лары бұлар. Әрбір жер атау­­ларына байланысты ел жадын­да сақталған ғажайып аңыз әңгіме­лерге дейін мән беру бүгінгі ұр­­­­пақ­тың міндеті «Туған жер» бағ­дарламасы жалпыұлттық пат­риотизмнің өзегі. Сондықтан «Қа­зақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы керек.­ Бұл шын мәнінде рухани дәс­түрдің басты негіздерінің бірі. Мың­жылдық тарихымызды ай­қындайтын ауқымды жоба осыған лайықталып жасалмақ. Мұ­ны, яғни жобаны Үкіметтің әзір­леуі керек екенін Елбасы тәп­­тіштеп айтты. Бұл жерде үш мәселе қамтылуы керектігі көр­сетілген. 1. «Мәдени гео­гра­фиялық белдеудің» рөлін әр­бір қазақстандық білу үшін оқу-ағар­ту дайындығы жүргізіледі. 2. БАҚ мұнымен жүйелі түрде мықтап айналысу керек. 3. Ішкі және сыртқы мәдени туризм хал­қымыздың осы қастерлі мұ­раларына сүйенуі керек. Мәселен, Түркістан мен Алтай ұлттық қа­на емес, жаһандық ауқымдағы құн­дылықтарымыз ғой.

2017 жыл мәдениет саласын­дағы жетістіктерімізді көрсете ала­тын шешуші кезең болмақ. Осы­лайша мыңжылдық тари­хымызда төл мәдениетіміз тұң­ғыш рет әлемнің барлық құр­лықтарына жол тартып, басты тіл­дерінде сөйлейтін де болады дейді Елбасы.

Елбасы бүгінгі заман­дас­тары­­мыздың да жетістіктерінің тарихына назар аударуды ұсы­нады. Бұл «Қазақстандағы 100 жа­ңа есім» жобасы арқылы іс­ке асырылғанын қалайды. Шынын­да Тәуелсіздігіміздің 25 жылы қас-­қағым сәт болғанмен тарих өлшеуімен қарағанда тынды­рылған істер ғасырға татиды. Сол ғасырлық ауқымда еңбектің ғажайып үлгісін көрсеткен қан­шама жандар бар. Бұлар барлық салада да жетерлік. «Жаныңда жүр жақсы адам» деген ұғымға көңіл бөлейік дейді. Бұл үлкен пара­саттылықтың белгісі. Осы­нау жобаның негізгі мәні – «ел-­жұрт ұлтымыздың алтын қо­рына енетін тұлғаларды білуге тиіс» дегенді білдіреді. Бұл ұсы­ныстардың бәрін, әсіресе, жас ұрпақ барынша игеруге ұмтылуы тиіс. Өйткені өмір сүру үшін шынында да өзгере білу керек. 

Ендеше, осының барлығы да Елбасы жолы – елдік жолы, жасампаздық пен жаңғыра даму жолы екенін түйіп айтқанда, бұл Елбасының ерен еңбегін ай­ғақ­тайтын ұлы­лық даңғылы. 

Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ, А.Байтұрсынұлы атындағы  Тіл білімі институтының Бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҰҒА-ның академигі