Astananyń «Kóktal-1» shaǵynaýdanynda kólemi 30 sharshy metr bolatyn jertólede bir úıdiń bes birdeı balasy jarym túnde órtke orandy. Balalardyń ata-anasy sol ýaqytta jumysta bolǵan. Bul oqıǵa kóp jurttyń qabyrǵasyn qaıystyryp, júregin aýyrtty. Áleýmettik jelide áleýmettiń kez kelgen ókili syrt qala almaǵan sýyt habar áleýetimizdiń qanshalyqty ekenin kórsetedi. Bul oraıda jalpaq jurttyń jan aýyrtar jyr joldarymen de joqtaý aıtyp jatqanyn baıqaýǵa bolady. Tipti oqýshy qyzdardyń beıkúná beıneleri men mektepterde jańajyldyq merekede salǵan sýretteri de tótenshe qazanyń qanshalyqty orny tolmas aýyr qaıǵyǵa dýshar etkenin sezindiredi. Bul biteý jaranyń ornyn qalaı jazamyz? О́ıtkeni bul otbasynyń basyndaǵy jaǵdaı bizge tańsyq emes qoı.
Qala mańyndaǵy kóbine durys joly, gazy, mektebi, aýrýhanasy joq, bar bolsa da bilim men medısınalyq qyzmet sapasy kóńil kónshitpeıtin, balalar belýardan balshyq keship, aıdaladaǵy mektepke qatynaıtyn nemese qulqyn sáride turyp, jumysqa asyqqan eresekterdiń arasynda avtobýsqa jantalasa minip, qym-qýyt qalaǵa ıteńdep jetetin aýyldar az ba? Az emes. Qazaq qoǵamyndaǵy mundaı «trýshobalarda» myńdaǵan, tipti júz myńdaǵan adam turyp, Qazaqstannyń bolashaǵy – balalaryn ósirip jatyr. Olardyń arasynda ózi soqqan úıinde turyp jatqandary da, sondaǵy «vremıankalardy» pana etip jatqandary da bar. О́rtke oranǵan bul otbasy – sondaı kóp halyqtyń biri.
Bul halyqtyń qandaı kúıde ekenin kórý úshin tańǵy, ıá keshki apaq-sapaqta Almatynyń shetine qaraı shyqsańyz kóresiz. Qoǵamdyq kóliktiń durys jolǵa qoıylmaǵany sondaı, qala mańyndaǵy qujyralaryna jetip alý úshin jantalasqan halyq kúre joldardyń boıynda qol kóterip, taban tozdyrady. «Altyn orda» sıaqty bazarlardyń mańynda kólik jolynyń ekinshi, úshinshi jolaǵyna deıin shyǵyp ketip, kez kelgen kólikti toqtatyp alýǵa asyǵady. Qol kóterip turǵandardyń arasynda otbasylar da, balalar da, bala kótergen áıelder de kóp. Bizdegi aýylǵa degen kózqarastyń, ýrbanızasıanyń kórinisi – osy. Aýylda bolashaq joq bolǵandyqtan, qalany meken etken jurttyń úı salǵany saldy, sala almaǵany osyndaı jertólelerdi mise tutty.
Bul elimizdegi ýrbanızasıa úderisiniń, turǵyn úı saıasatynyń, áleýmettik qorǵaý salasynyń tym jabaıy deńgeıde júrgizilip jatqanyna taǵy bir mysal bolady. Sebebi qazir kez kelgen el azamatynyń osy aýmaqtarda óz menshigi nemese týǵan-týysy turady. Al olardyń stıhıaly túrde qonystanýyna, onda áleýmettik ınfraqurylymdardyń bolmaýyna nemese beı-bereket tartylýyna qajetti taldaý júrgizý qoǵamymyzda joqqa tán deýge bolady.
Osy qaıǵyly oqıǵadan eki kún buryn Almatyda sot úkimimen alaıaqtyǵy úshin alty jylǵa sottalǵan ánshiniń prezıdenttiń atyna jazdy degen haty jelide taratyldy. Prezıdentke jazǵan hatynda ánshi qurbysynyń «Almaty qalasy ákimdiginde tanystary baryn aıtyp, solardyń kómegi arqyly «Qoljetimdi baspana» memlekettik baǵdarlamasy boıynsha páter alyp bere alatynyn aıtqan sózine aldanǵanyn baıandaıdy. Sot materıaldaryna qarasaq, ánshi óz týystaryna úsh páter, taǵy bir qurbysyna bir páter «alyp bergen». Munda másele alaıaqtyqtyń bolǵan-bolmaǵanynda emes. Áleýmettik turǵyda az qamtylǵan, muqtaj jandarǵa arnalyp jasalatyn, ıaǵnı áleýmettik teńdikke baǵyttalǵan baǵdarlamalarǵa «ákimdiktegi tanystary» arqyly ortadan kıligip, batpan quıryqty alyp qalýǵa daıyn adamdardyń kóptiginde, ári muny Memleket basshysynyń ózine uıalmastan ashyq jaza alatynynda. Osy istegi basty uıymdastyrýshyny batpan quıryqty almaq bolyp aldanǵan 33 adam sotqa bergen. Munda aldanǵandardy kinálaý da orynsyzdaý. Olar da – «ákimdikte isteıtinderdiń», ıaǵnı jemqorlyqtyń qurbany bolyp tur. Biraq olar bul shemanyń jemqorlyqty odan ári órshitetinin, sol arqyly eldegi zań ústemdigine, áleýmettik ádildikke nuqsan keltirip otyrǵandaryn túsine me? Olar baspanaǵa muqtaj bolsa, zańdy jolmen «Qoljetimdi baspana» aıasynda úı alýǵa bolatynyn bilmeı me? Menińshe, olardyń kóbi zańdy jolmen úı alý múmkin emes dep oılaıdy, ıaǵnı muqtaj jandardyń ózi araǵa «ákimdiktegi tanysyn» salyp, turǵyn úı máselesin sheshý kerek dep túsinedi. Halyqta mundaı «suranys» bolǵanda, «usynystyń» da shyǵatyny belgili.
Esesine, adal jolmen kezekke turyp, burqyraǵan qaǵaz jınap, mekemelerdiń tabaldyryǵyn tozdyratyndar, sol kezegi kelgenshe qujyralarda qońyr tirlik keshetinder qanshama? Olar da «ákimdikte isteıtin tanysy barlardyń» úı alǵany týraly estıdi. Biraq alaıaqtardyń qulqynyn toltyrýǵa ne aqshasy joq, ne ary jibermeıdi, ne memleketke senedi.
Eń ókinishtisi, ol otbasynyń balasy osyndaı áleýmettik teńsizdikti, ádiletsizdikti kórip ósedi. Olar da teledıdardan jalaýlatqan saltanatty jıyndardy, maqtaý men madaqty, gúldengen el týraly sıýjetterdi kórip ósedi. Balshyqty keship bara jatyp nemese avtobýsta qysylyp turyp ol óz memleketi týraly kózqaras qalyptastyrady, sol oımen ósip-jetiledi. Erteń durys bilim alyp, jaqsylyqqa umtylyp, áleýmettik satynyń joǵaryraq tusyna shyǵa alatyndary da bar. Biraq tómen quldyraıtyndary da kóp. О́kinishke qaraı, bizdiń zamannyń tragedıasy osy «vremıankalar» men «akımatta isteıtin tanystar» bolyp tur.
Muhtar SEŃGIRBAI,
saıasattanýshy-konflıktolog