Тек мал ұрлығы ғана емес, Қазақстанда қылмыстың қай түрінің де белең алып тұрғаны бүгінде барша жұртқа мәлім жайт. Егер мәліметтерге көз жүгіртер болсақ, өткен 2018 жылы елімізде 292286 қылмыстық заң бұзушылықтардың орын алғанын көреміз. Сотқа дейінгі тергеулердің бірегей реестрінде қылмыстық заң бұзушылықтардың алдындағы жылмен салыстырғанда 7,6 пайызға төмендегені келтірілген. Бұған тәубе деуге болар еді, бірақ... Келтірілген кезеңде жалпы қылмыстар саны азайғанымен, оның есесіне кісі өлтіру қылмысы 0,1 пайызға, адам өміріне қастандық жасау қылмысы 14,3 пайызға, күш көрсету қылмыстары 2,8 пайызға, алаяқтық 6,6 пайызға артқан. Сонымен бірге өзіміз мысал ретінде алып отырған жылы кәмелетке толмағандар тарапынан жасалған қылмыстардың 2949-ға жеткенін, тек 9 айдың ішінде ғана 914 әйел мен 84 бөбектің зорланғанын да айта кету қажет. Ол аз десеңіз, 138 жас өскінді азғыру фактісі де тіркелген. Шынын айтуымыз керек, бұлар көпшілікке белгілі болған, ресми тіркелген қылмыстар ғана. Егер белгілі бір себептермен тіркелмей қалған заң бұзушылықтарды ескеретін болсақ, бұл көрсеткіштің еселеп арта түсуі де әбден мүмкін. Бірақ осы келтірілген толық емес мәліметтердің өзінен-ақ жағдайдың мақтанарлық емес екенін түсінуге болады.
Соңғы жылдары елімізде құқық бұзушылықтардың тым көбейіп кетуіне байланысты «Қазаннан қақпақ кетсе, ұрыдан ұят кетеді» деген нақыл жиі айтылатын болып жүр. Бұл сөздің ақиқаттан алыс емес екеніне күмән келтіруге болмайды. Өкінішке қарай, еліміздегі заңдар әлсіз, сол әлсіз заңдардың өзі барлық уақытта бірдей сақтала бермейді. Әр жылдары қабылданған заңдарға қатысты түрлі бұқаралық ақпарат құралдарында өз ойларын ортаға салып жүрген көптеген заңгерлер де дәл осы пікірді ұстанады. Бұл, яғни заңдардың дәрменсіздігі ар-ұяттан безген, обал-сауапты білмейтін қылмыскерлердің алшаңдай басып, ойларына не келсе соны емін-еркін істей берулеріне барынша мүмкіндік беріп тұр.
Осыдан он бес шақты жыл бұрын елімізде өлім жазасына мораторий жарияланды. Ондай қадамға ізгілік ниеттен барып отырмыз дедік. Өте тамаша. Бірақ біздің сол ізгілігімізді жазықсыз жандарды қан қақсатып жатқан қылмыскерлер түсінер ме екен? Әй, қайдам...
Осындай жайттарды елеп-ескергендіктен біз сол уақытта «Жақтарыңның жай-жапсарын біліп барып жақта, өлім жазасы төңірегіндегі пікірсайыстарға көзқарас» деген мақала да жаздық. Онда елімізде өлім жазасына мораторий жариялауға әлі ертерек екенін, басқаны былай қойғанда Қытай, АҚШ, Иран, Сауд Арабиясы сияқты дамыған мемлекеттердің өзінде өлім жазасы сақталып отырғанын, жазаның осындай түрін жойған төрт мемлекеттің кейін оған қайтып оралуға мәжбүр болғанын тәптіштей баяндаған болатынбыз. Жоғарыда аталған елдер бүгінде тәртібі өте күшті мемлекеттердің қатарына саналады. Олардың ондай тәртіпке заңдарының қатаңдығы арқылы қол жеткізіп отырғаны еш күмән тудырмауы тиіс.
Өкінішке қарай, сол кездері өздерін демократияның жақтаушылары ретінде көрсеткендердің айтқандары болып, өлім жазасына мораторий жариялау туралы заң қабылданып кетті. Шынын айтсақ, ондай «демократтарды» Қазақстан атты елдің де, сол елде тұратын халықтың да тағдыры еш алаңдатқан емес. Ел тағдырына деген немкетті көзқарастың зардабын халық бүгінде тартуындай-ақ тартып отыр. Әңгіменің әділіне көшсек, өзін өзі қадірлейтін, өркениетке бағыт ұстанған ел қылмыскерлерді құрметтеуге тиіс емес. Олар жасаған қылмыстарына лайық жазасын алуы тиіс. Бұл ең біріншіден, елде әділдік орнауы үшін қажет. Халық қылмыскерлердің жазаланатынына, адал еңбектің бағаланатынына, заң талаптарының бұлжытпай орындалатынына сенетін болуы тиіс. Оның сыртында кез келген мемлекет өз азаматтарын құқық бұзушылықтың қандай болсын түрінен қорғауға міндетті екенін де назарда ұстау қажет. Осы талаптардың бәрі орындалғанда ғана халықтың өз мемлекетіне деген сенімі мен құрметі артады. Екінші жағынан бұл сол мемлекеттің өзі шығарған заңдарды бұлжытпай сақтайтынының да айғағы болып табылады.
Ең жаманы сол, заңның босаңдығы қылмыстық ахуалды ғана күшейтіп тұрған жоқ, сонымен бірге шаруашылық жүргізу ісіне де орасан зор кедергі келтіріп, ел экономикасының өркендеуіне елеулі түрде тосқауыл қойып отыр. Мәселен, заңның әлсіздігінен көптеген кәсіпкерлер әкімшілік қысымға тап болып жатса, енді біреулері бәсекелестікке төтеп беретін сапалы өнім шығарудың орнына көзбояушылықпен айналысқанды дұрыс көреді. Оны еліміздегі «Халал» өндірісінің қазіргі жағдайынан да айқын аңғаруға болады. Сол сияқты мал бағып, сапалы сүт өнімдерін өндіргеннен гөрі дайын ұнтақты суға езіп, жасанды сүт сату да бизнесмендер үшін тиімді жол болып отыр. Қажет болса мұндай мысалдарды көптеп келтіре беруге болады. Ал енді ел қазынасына миллиардтаған теңге салықтардың түспей жатқаны өз алдына бөлек әңгіме.
Айта берсек, жол қозғалысы ережелерінің сақталмауынан жыл сайын жүздеген оқиғалардың орын алып, адамдардың ажал құшып жатуы да заңдардың сақталмауының салдары. Егер нақты сандарға жүгінер болсақ, Қазақстанда жылына шамамен 18 мыңдай жол-көлік оқиғасы тіркеліп, соның салдарынан 2500 адам қаза тапса, 23 мыңдай адам түрлі дене жарақаттарын алады екен. Бұл дегеніңіз жыл сайын шағын бір ауылдың халқы жол-көлік апатынан жоқ болып кетіп жатыр деген сөз. Осындайда айтпасқа лаж жоқ, бұрынғы замандарда не қалада, не далада бірде-бір милицияны көре алмайтынсың. Соған қарамастан ол уақыттарда қылмыс та, жол-көлік оқиғасы да қазіргіге қарағанда жүздеген есе аз болды. Біреулер жол апаттарының жиі орын алуын елімізде автокөліктер санының көбейіп кетуімен дәлелдеуге тырысады. Бұл енді, сыпайылап айтқанда, қып-қызыл өтірік! Шетелге бара қалсаңыз, қала көшелерінде жүрген автомашиналардың біздегіден жүз есе артық екенін көресіз. Нағыз кептеліс те соларда. Ондаған шақырымға созылатын ұзын көшелердің ана шеті мен мына шетіне дейінгі аралықтың түгел автокөлікке сықасып тұратыны сондай, кейде машиналар орындарынан жылжи да алмай қалады. Қасым ақын айтқандай, біздің «қолтығымызға сыйып кететін» бір ғана Ұлыбританияда 37 миллион автомашина бар екен. Соған қарамастан онда біздегідей қаптаған жол-көлік оқиғалары мүлде жоқ. Өйткені тәртіп бар.
Ашығын айту керек, халықтың наразылығын жиі тудыратын жағдай да көбіне заңдардың орындалмауынан, тәртіптің жоқтығынан пайда болады. Өйткені тәртіптің болмауы жоқ жерден проблема туындатып, адамдардың өмір сүруін қиындатады. Сондықтан да заңды бұлжытпай сақтау арқылы кез келген мемлекет өзінің тәртіпті сүйетін, азаматтарының құқықтарын құрметтейтін ел екенін көрсетеді.
«Қылмыстыларды аяған адам адал адамдарға зиян келтіреді» деген екен ежелгі Рим философы Сенека. Егер адал адамдарды әділетсіздіктерден қорғап, елімізді әлемге құқықтық мемлекет ретінде таныта білейік десек, ең алдымен заңдардың мүлтіксіз сақталуына қол жеткізу қажет. Олай болмаған жерде тындырдық деген істеріміз бен жұрт алдында қолымызды оңды-солды сермеп тұрып айтқан «жалынды» сөздеріміз ешқандай салмағы жоқ, бос әурешілік болып қала бермек. Қалың көпшілік осылай ойлайды.