– Қалада көгалдандыру ісі жүрмей жатыр деп айтуға болмас. Біраз жұмыс атқарылуда. Алайда мені қынжылтатыны, оның кейде тым тиімсіз жүргізілетіні. Қала ісіне киліге беруге менде мұрша да жоқ. Бірақ көзге көрініп тұрған қателіктерді көргенде, айтпай тұра алмайсың. Кезінде Алматыдағы әл-Фараби даңғылы пластмассадан жасалған гүлдермен безендірілгені дұрыс еместігін айттық. Екіншіден, Алматыдай шаһарды жасанды гүлдермен сәндеу адамға эстетикалық әсер сыйламайды. Мәселен, осы күндері әл-Фараби даңғылына каштан ағаштары, яғни атталшын отырғызылып жатыр. Өте әдемі ағаш, бірақ ертең оның жаңғақтары мен жапырақтары көшеге түседі, езіледі. Жылдам жүріп келе жатқан көліктердің әйнегіне соғылады. Бұл оңаша, шетке отырғызылатын ағаш қой. Бұл даңғылдың бойында жақсы талғаммен көшет егілген жерлер де бар. Мысалы, Сейфуллин даңғылымен шектесетін тұсынан бастап Назарбаев даңғылына дейін сары және қызыл бөріқарақат (барбарис) отырғызылған. Бірақ аз. Көшелерге қолға түскенін араластырып, тоғай сияқты егудің қажеті қанша еді?!
– Шырша, қарағайлар да отырғызылып жатыр ғой?
– Арасы тым жақын. Қарағайдың арасына 6 метр қалдырып отырғызсаң да, өскен соң біріне-бірі кедергі келтіреді. Оның үстіне әл-Фараби даңғылының дәл үстінен жоғары кернеулі сым өтіп жатыр, қазірдің өзінде ағаштардың басы сымға тиер-тимес болып тұр. Бұл қарағайлардың түбінен күндіз-түні машина ағылып жатады, ертең-ақ төмен жағы тып-типыл болады. Қурап қалуы әбден ықтимал. Немесе, өсе келе жолды жабады. Тендер деген бәле болды... Көгалдандыру ісі кірпішін қалай беретін құрылыс емес. Өз мамандары айналысу керек. Кішкентай бала да өмір бойы бесікте жатпайды, есейеді, үлкен кереует керек. Ағаштар да сол сияқты. Мұндай көшелердің бойына көпжылдық, жаз бойы гүлдейтін аласа бұталар, раушан гүлдер, итмұрын, форзиция отырғызылғаны дұрыс.Әйтпесе егілген ағаш қурайды, не қайта көшіріп жатады. Мұндай жағдай жиі қайталанады. Содан «айтқанның аузы жаман, жылағанның көзі жаман» болып шыға келеді. 20 жыл бойы үздіксіз көгалдандыру ісімен айналысып келе жатқан соң, көзге ұрып тұрған кемшіліктерге бейжай қарай алмайсың.
– Қаланы көгалдандыру ісіне қатысты қоғамдық кеңес құру керек деп жүрсіз...
– Қалалық билікке жалтақтамайтын баламалы ұйым керек. Кезінде осындай ұйым құрылса, қосылайын деп сұранғанмын. Өйткені білгеніммен, қателіктеріммен, тәжірибеммен бөліскім келді. Көзге ұрып тұрған кемшіліктерге күйзелген кездерім көп болды. Бізде әлі де көгалдандыру мәдениеті дамымаған. Кейде қаламызға келген шетелдік қонақтардан ұяласың. Осы қаладағы орталық көшелердің бойында пластик ыдыстарға біржылдық гүлдер егіледі. Не қадасаң да көктейтін Алматы үшін бұл тиімсіз. Германия сияқты дәулетті мемлекеттердің өзі олай істемейді. Асфальтталған жер, тастың үсті болмаса, олар ыдысқа гүл отырғызбайды. Тіпті шыршаны ыдысқа егіп қояды. Вертикальды көгалдандыру ісінде қаншама қателіктер кетіп жатыр.
Былтырға дейін Абай, әл-Фараби даңғылына егілген жүздеген, мыңдаған пластмасса ыдыстардағы гүлдер өте үлкен шығын. Оны кептеліспен жағаласып жүріп, қайта-қайта суару қажет, жыл сайын жаңадан отырғызу керек. Жүздеген адамдар оны егеді, күтіп-баптайды. Сол пластмассалардың астында дайын жер тұр ғой. Соған неге гүлдейтін, сәнді бұталар, жыл өткен сайын жапырағы жайқала түсетін көпжылдық гүлдерді отырғызбасқа?! Алматының топырағы құнарлы.
– Әлемнің әр түкпіріндегі гүлдер жәрмеңкесінен түрлі көшет, гүл тұқымдарын тасып жүрсіз. Егер өзіңіз осы қаланың көгалдандыру саласының басшысы болсаңыз, қандай ағаш егер едіңіз?
– Мен басшы болсам өйтер едім, бүйтер едім дегім жоқ. Бірақ көзге ұрып тұрған, шығынға батырып жатқан, нәтижесі көңіл көншітпейтін кемшіліктерді өз басымнан өткергенмен салыстырамын. Мысалы, Розыбақиев көшесінің бойына қызыл жапырақты үйеңкі, акация ағаштарын араластырып екті. Бұл әлем-жәлем киінген адам сияқты әсер қалдырады. Негізінен қызыл жапырақты үйеңкіні топтап ексе жақсы өседі және әдемі көрінеді. Сол сияқты Көктөбенің төменгі бөктеріне түрлі гүлдейтін бұталар отырғызылды. Талғам жоқ, алабажақ көрінеді. Гүлдеуі де әртүрлі, қырқылуы да әртүрлі, бірі гүлдейді, бірі гүлдемейді. Топтап, көзге көрінетіндей түстерді үйлестіріп, ландшафтық дизайнмен еккенде туристердің де көңілінен шығар еді.
Мысалы Розыбақиев пен Гагарин қиылысындағы алақандай жерге қарағай мен талшын өте жиі, қатар отырғызылды. Талшын өсіп, қазір қарағайды жауып қалды.Бұрын мен бетоннан үлкен тасбақа құйдырып, соны балалар ойнайтын алаңға ішіне құм толтырып қоймақшы болғанмын. Қарап тұрсам, балалар бетонға бетін жарақаттап алатын түрі бар. Содан оның ішіне ыдыстардағы гүлдерді салып, сыртқа қойғызғанмын. Қазір қала сол тасбақаларды көшіріп, ішіне шырайгүлдер (петуня) отырғызыпты. Қаланың көгалдандыру ісі біздің темір өрмекшілерді қайталап, үстіне тағы да сол шырайгүлді екті. Бұл суық көрінетін жәндіктер, оған топыраққа өрмелеп өсетін жатаған седумдар отырғызғанда ғана әсерлі көрінеді.
Әл-Фараби даңғылының әуежайға бара жатқандағы оң қапталының бәрі таудың бөктері, сол жерлерді өте әдемі пайдалануға болады. Ол жерге солдаттар сияқты үш түйені сапқа тұрғызды. Түйені танитын адам, жануардың бұлай тұрмайтынын, көшпен, керуен болып бірінің артынан бірі жүретінін біледі. Осы керуенді гүлден де өсіруге болады. Бұл біздің шетелдіктер жүретін ең әдемі, көзге түсетін даңғылдарымыз.
– Қала билігі сіздің Алматыға көктемде жаппай жауқазын егудің шығыны шаш- етектен деген сөзіңізді қаперге алған сыңайлы?
– «Жауқазынның отаны – Қазақстан» деп мәжіліс те ұйымдастырдық. Моңғолия мен Өзбекстанда да қызғалдақ өседі, бірақ сұрыптары мен саны жағынан біздің қызғалдақтарға жетпейді. Қазақстанда қызғалдақтың 36 табиғи түрі бар. Қызғалдақты егу – барып тұрған шығын, күзде тұқымын егеді, көктемде көшелерге қадап шығады. Тез гүлдеп, тез солады. Егер оның тұқымын тонналап өзіміз өндіріп отырсақ, түсінуге болар еді. Голландиядан тасылған, орасан мол қаражатқа сатып алынған қызғалдақтарды неге егеміз?
– Мені сіздің алдыңызға алып келген де осы сауалдар. Биыл көктемде көшеге бір- жылдық гүлдерді отырғызу қайта басталды...
– Әрине, әдемі гүлдейтін біржылдық гүлдерді аздан ғана тиісті жеріне, саябақтарға ексін. Ал ұзын көшелердің бойына небір аласа, әдемі гүлдейтін, алтын түстес, алажапырақты, аппақ болып гүлдейтін көшеттерді отырғызса, нәтижесі бірнеше жылда көрінеді. Оны пішінге салып қырқуға келеді. Ерте көктемнен бастап, қар түскенге дейін әдемі көрінеді. Бірнеше жылда тамаша ландшафтық дизайн туады. Тапал, жатаған аршалардың да неше түрлі, сары, жасыл, алтын түстес, көгілдір түсті өте шыдамды, әдемі түрлері жетеді.
– Алматыға кез келген сәнді бұталарды егуге бола ма?
– Біздің Алматының ауа-райында өспейді деген өсімдік жоқ. Кішкентай ғана шаруашылығымдағы тек аршаның топтап егілген бес түрін көрдіңіз ғой.
– Осы біздің не қадасаң да көктейтін шаһарды басып кеткен кәрі қарағаштарды көрген туристер қынжыла таңданатыны талай айтылды...– Қарағаш – даланың ағашы. Оның декоративті түрлерін қолшатыр сияқты етіп, сусыз жерлерге егуге болады. Қарағаштар үшін қазіргі қала әкімшілігін кінәлауға болмайды. Бұл Кеңес өкіметі тұсында егілді. Бәрі қартайып тұр. Бірақ оны бұталап, жасарту жұмыстары дер кезінде жүргізілмеді. Діңі шіріген ағаштар қатты жел тұрғанда көліктерге, тіпті кейде адамдардың үстіне құлап жатқаны содан.
– Енді осы қарағаштарды кессе, шулап шыға келетіндер бар...
– Бұл үшін алдымен тұрғындарға түсіндіру жұмыстары жүргізілуі керек. Оның орнына одан да сәнді, түстерін үйлестіре отырып сондай үлкен ағашты бірден егуге болатын әдістер көп қой. Бірақ бізде жайылып өсетін емен, атталшын сияқты ағаштарды жиі егетінін көргенде, қынжыласың. Бірін-бірі өсірмей тастайтын ағаштарды тоғай сияқты қатар отырғызады. Тоғайдың да өз заңдылығы, өсу реті бар. Бұл жерде компенсациялық көшет отырғызу деген де бар. Іскерлер бір мейрамхана салуға рұқсат алу үшін белгілі көшелерге тал-дарақ егеді. Егіп береді де, қала құзырына қалдырады. Ойланып отырғызылып, күтімге алынбаған соң көп ұзамай қурап тынады. Қарағай өте баяу өседі, көшеті де қымбат, солар босқа қурап қалады. Сол көшеттердің біразын сұрап алып, мектептерге апарып ектік. Оқушылар ұдайы суарып жүрген соң, көктеп кетті.Кезінде Розыбақиев көшесінің бойындағы бетон, қаптаған вазондарға қарағай отырғызылып жатқанда, босқа қурап қалатынын қала көгалдандыру басшылығына айтқанбыз. Көктеп кетсе, қайда солар?!
– Гөзел апай, өзіңіз электриксіз. Қазір өзіміз де ұмытқан жүздеген гүлдердің атын біліп отырсыз. Сізді осы көгалдандыру ісіне не жетектеп әкелді?
– Бастапқыда көгалдандыруды бизнес үшін бастағанмын. Кейін Ираннан гүл көшеттерін таси бастадым. Сол кезде ирандықтар «Каспионеттен» екі тілде беріліп жатқан Қазақстанның бір ағашсыз тақыр ауылын көріп отырды да: «Сіз осы қай жерге ағаш отырғызайын деп жүрсіз?» деп сұрады. Бұған қатты намысым келіп, елге жетсем, осы істің нәтижесін шығарамын, көгалдандыру туралы үгіт-насихат жүргіземін деп ойладым.Келген соң қыстың ортасында «Гүлстан» журналын аштық. Журналист болмаған соң, оның жайын білмейміз. Алты ай бойы шығарған журналымызды Алматы облысына тегін тараттық.
Шетелге біреу теңіз, біреу шүберек іздеп барады. Негізі гүл, көшет өсіруді Қытайдан бастадым да, тілдерін түсінбеген соң, парсылармен жұмыс істеуге шешім қабылдадым. Өйткені жолдасым парсы тілінің маманы, маған аудармашы болды. 5-6 жыл қатарынан қыста осы елден шықпай, бір үлкен мектептен өткендей болдым.
Жұрт менен: «Неге гүлдерді сонша жақсы көресіз?» деп сұрайды. Менің гүлді жақсы көруім, сұрақ қойған адамның гүлді жақсы көргенінен артық емес. Менің артықшылығым, мен – өз елімді жақсы көремін, оның көркейгенін, ешбір мемлекеттен кем болмағанын қалаймын.