Жарты әлемді уысында ұстаған империя күйреп, қоғамдық формациялар алмасып, экономикалық-әлеуметтік дағдарыс шиеленісіп, көрші елдерде соғыс өрті, бүлік-қақтығыстар бел алып жатқанда буыны бекімеген тәуелсіздігімізді қорғап қана қоймай, алға жылжытып, мемлекетіміздің әлемдік қауымдастықтан лайықты орын алуына, Отанымыздың қайта түлеуіне күш-жігерін арнаған Президентіміздің қасынан табылып, сенімді серігі болуға жараған қазақ элитасының сол кезеңдегі ауызбірлігіне, ынтымағы мен парасатына риза боласың.
Бәріміз білетін мемлекет және қоғам қайраткері, көрнекті ғалым Мырзатай Жолдасбеков сол үркердей шоғырдан көрінген дарабоз тұлғалардың бірі ғана емес, бірегейі болды. Тәй-тәй басқан тәуелсіздікпен бірге ұлтымыздың рухани жаңғыру, өз тамырына оралу құбылысы сол кезеңдерде серпіле басталып кеткені бүгінгі биіктен қарағанда анық байқалады. Ұлттық салт-дәстүріміз жаңғырып, Наурыздың қайта тойлануы, атын атауға мүлде тыйым салынған хандар мен билеріміз, батырларымыз бен даналарымыздың есімі елімен қауышып, олардың аруағына тұңғыш құран бағышталып ас берілуі, репрессияға ұшыраған Алаш зиялыларының ақталуы, мұраларының жариялануы, ана тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болуы, шетелден қандастарымыздың атажұртқа оралуы секілді руханиятымыздың өрлеуіне негіз болған іс-шаралар жемісті жүзеге асты. Осынау игілікті істердің басы-қасында Президенттің алғашқы командасында болған тәжірибелі де, білікті, әрі тегеуірінді бір топ қайраткер болды. Солардың арасында Мырзатай Жолдасбеков жаңа құрылып жатқан мемлекетіміздің идеология саласын басқарып, айрықша екпінді әрі табанды еңбек етті. Нақ осы тұста Мырзатай Жолдасбеков өзін нағыз мемлекетшіл, ұлтжанды азамат екенін танытты. Бұрын Мырзатайды білгір ұстаз, талантты ғалым деп білсек, тәуелсіздіктің елең-алаң кезінде өресі биік қайраткер ретінде көрдік.
Сондай қыруар мемлекеттік жұмысты атқара жүріп, өзінің ғалымдық міндетін де ұмытқан емес.
Қазақ әдебиеттану ғылымында сөз өнеріміздің даму табиғаты, түпкі негізі, бүгінгі күнмен сабақтастығын дәйектілікпен талдап, ой-санамызға түбірлі бетбұрыс жасаған қадау-қадау еңбектер бар. Сондай бірегей еңбектің бірі менің әріптесім, профессор Мырзатай Жолдасбековтің еншісіне тиесілі. Оның Орхон ескерткіштерін сөз өнеріміздің бастау көзі екенін тұңғыш дәлелдеген ізашар туындысы аса бағалы. Ол осынау еңбегі арқылы советтік идеологияның кесірінен әдебиетіміздің тарихын бертінгі Бұқар жыраудан бастап жүрген қағиданы өзгертіп, рухани ерлік жасағанын бүгінгі ұрпақтың қаперіне қайта сала кету артық болмас. Осылайша әдебиетімізді дәуірлеудің қисыны түбегейлі өзгеріске ұшырады, әдеби-мәдени ұлы мұрамыздың жасы он екі ғасырға тереңдеді.
Сөйтіп Мырзатай Жолдасбеков ұлттық санамызға сәулесін түсіріп келген қаһармандық эпостарымыздың бастау арналары – Орхон мәтіндерінде бар екенін алғаш айқындап, жүйелі ғылыми тұжырымға айналдыра білді. Бұл жолда Мырзатай Жолдасбеков өзін жас та болса терең білімді, ежелгі тарих пен мәдениеттің білгірі екенін де көрсете алды. Орхон ескерткішін жан-жақты зерттеп, оның бір жағынан әдебиет үлгілері екенін, екінші жағынан, тарихи оқиғаларын нақтылап, Түрк қағанатының қалай құрылғанын, оны кімдер, қашан басқарғанын анықтады. Алғаш рет түрк қағандарының династиясын айқындайды. Олар: Бумын қаған, Естемиқаған, Мұқан қаған, Таспар қаған, Құтлық Елтеріс қаған, Қапаған қаған, Білге қағандар болатын. Орхон мәтіндері тарихи әрі әдеби шығарма екенін айшықтап көрсетті. Ғалым Орхон жырларындағы эпостық сарындар, мақал-мәтелдер, теңеулер мен эпитеттер, шендестіру мен метафоралар секілді көптеген поэтикалық көркемдеуіш құралдардың қазіргі қазақ әдебиетінде дәстүр сабақтастығы тамаша сақталғанын ауқымды үлгілерді салыстыра талдап, тиянақты дәлелдеп берді. Көне жырды толғаушы жыраудың тек қана поэзия ғана емес, ара-арасында ырғақты қара сөз де кіріктіргенін, бұл эпикалық мұраға тән қолданыс екенін орынды тұжырымдады. Байырғы түркілердің атақоныс мекенін, өмір сүрген жер аумағын, көршілес елдермен болған алуан түрлі, сан салалы қарым-қатынасының маңызына, сипатына кеңірек тоқталады. Әсіресе түркілік танымдағы қасиетті Жер-су ұғымы, Өтүкен алқабының киесі, Тәңір, Ұмай культі туралы, бабаларымыздың отансүйгіш қасиеті, мемлекетшілдік санасы туралы байыпты пікір айтады. Күлтегіннің мінген тұлпарларын Қобыланды, Алпамыстың сәйгүліктерімен салыстыруы да – атбегілік өнеріміздің арғы ғасырлардан жалғасқанын айғақтайтын сарабдал түйіндер. Түркілердегі елдік ұғым, мемлекетшіл сананың ерте замандарда берік қалыптасқанын айта келе ғалым «Елді халық едім, елім қайда, қағанды халық едім, қағаным қайда?» деген ұранның ғасырлардан ғасырға ұласып, түрк ұрпағының сөнбес шырағына айналғанын Білге қаған, дана Тоныкөк бастаған ерлердің жанкешті күресі арқылы оқырманның санасына ұялатады. Осындай түркінің өшпес рухымен суарылған Орхон жырының түрк елінің төл жазуымен мәрмар тасқа бәдізделгенін айтып, орта ғасырларда өзінің әліпбиі бар өркениетті елдің алдыңғы қатарында өз бабаларымыздың орын алғанын мақтанышпен жазуы аса тағылымды, жас буынның ар-намысын оятқан дүбірлі құбылыс болды. Тіпті бас кейіпкердің тасқа өрнектелген сырлы жазуды аттан түсіп оқуы «Алпамыс» эпосында айна-қатесіз суреттелгенін де айтып, эпикалық мұрамыздың тарихи жадыны сақтаушы, ұластырушы сипатын кеңінен ашып береді.
Орхон мұрасына әр аспектіде зерттеу жүргізген ғалым өмірде болған атақты көне түрк сардарлары Күлтегін, Білге, Тоныккөк тұлғаларын «Алпамыс», «Қобыланды», «Оғызнама», «Қорқыт ата» секілді ежелгі жырлардың кейіпкерлері және сюжеттік желісімен, поэтикалық кестесімен салыстыра зерттеп, салиқалы байламдарға, байыпты уәждерге қол жеткізді.
Ғалымның дана Тоныкөк, Йоллығ-тегіндерді жырау типінің ең ілкі өкілі екенін зерделеп, Ұлық жыршы, Кетбұға, Майқы, Сыпыра жырау, Асан қайғылардың арғы тамырлары осынау терең дәстүрден нәр алғанын дәлелдеуі әлі күнге дейін аса маңызды, құнды қисынға жатады.
«Қорқыт ата», «Оғызнама» секілді ежелгі дастандардағы сарындар мен кейіпкерлердің, жер-су атауларының, жағрапиялық түсініктердің қазақтың қаһармандық жырларында, әсіресе «Алпамыс батыр» секілді көнелігі ғасырлар қойнауына кететін ескі жырларда кездесетін бедерлі айшықтар екенін көрсетіп, эпикалық мұраның терең табиғатын аша түседі. Жалпы, Мырзатай Жолдасбеков – Орхон жырлары мен ежелгі әдебиет үлгілерін қазақ халқының құрамына енген байырғы ежелгі ру-тайпалардың рухани өмір-тіршілігімен, шежіре бұтағымен салыстыра зерттеп, түрк этногенезінің түп-тамырына байыпты барлау жасаған оқымысты.
Ол жырауды жорықта қолбасы, бейбіт күнде бітімгер би-шешен, хандық құрылтайда толғау толғап, болашақты болжайтын сәуегей абыз, аса көрнекті мемлекет қайраткері екенін жан-жақты талдап, бұл қасиеттердің қазақ хандығы дәуіріне жалғасқанын, кешегі жыр алыбы Жамбыл жырауға да өнеге мектебі болғанын саралайды.
Сөйтіп Мырзатай Жолдасбеков орнықтырған арналы концепция бойынша әдебиеттану ғылымының хронологиялық межесі өзгерді, осы жолайырық оқиғадан кейін әдебиетіміздің хақ төрінен Күлтегін, Тоныкөк, Йолығтегін секілді тұлғалар жарқырап орын алды, түркілік ар-ожданымыз қайта түлеп, буырқана оянды. Кешегі жыраулардың сарқыны ақын Кенен атадан бата алған ғалымның зерлі де шешен тілімен Күлтегін, Тоныкөк эпостарының сан ғасырдан кейін қазақ тілінде еркін сөйлеп, елмен қауышуы шын мәнінде қара тасқа тіл біткенмен тең айтулы оқиға болды.
Білікті ғалымның халықаралық Түркі академиясы тарапынан жариялаған «Ұлы дала әдебиеті» атты сиясы кеппеген толымды еңбегі – оның ұзақ жылдар бойғы жүргізген зерттеулерінің алтын түйіні. Расымен тым ұзақ тарихи дәуірлер мен көшпелі ұлыстар жөңкілген шексіз салқар кеңістікті қамтитын тамыры терең ежелгі әдебиетіміздің дәстүр сабақтастығын, бүгінмен жалғастығын саралаған іргелі еңбекті «Ұлы дала әдебиеті» деп атағаны да орынды.
Даланың дана жырау, абыздарының түрк бітігінде тасқа түскен жыры ежелгі заманнан төл жазуға ие дегдар халық екеніміздің, төл эпосымыздың тек-тамыры тереңде екені паш етіледі. Мемлекеттік дәстүр мен төл түрк бітік жазуы өркениеттің айшықты белгісі екенін осылайша жас ұрпақтың зердесіне автор берік тоқиды. Сонымен бірге «Ұлы дала әдебиетінің» бір феномені ауызша дәстүр арнасы саябырлап, сарқылып қалмай, ХХ ғасырдың ұлы жырауы жампоз Жамбыл бастаған төкпе ақындар арқылы жаңа заманда қайта жаңғыруы еді. Міне, ғалым көне заман қойнауында тасқа таңбаланған жазбаша нұсқа мен бұрынғы-кейінгі ауызша дәстүрдің арақатынасын түркология ғылымының бүгінгі биігінен байыптап саралайды.
Мырзатай Жолдасбеков сексеннің сеңгіріне келгенімен сергек ойлы, ұлтының рухани жоқшысы болып жүрген марғасқа азамат. Ол қайда жүрсе де қасына дарынды жастарды жинап, мәдениетіміз бен өнерімізге қамқорлық жасаудан таймай келеді. Тәуелсіз еліміздің рухани өміріне үлес қосып жүрген жастардың оны ұстаз тұтуы – педагогикалық тәлімгерлігінің жемісі.
Қаламгерлігі мен қайраткерлігі үндескен парасатты тұлғаның туындысының әр парағы халқымыздың өткен шежірелі мұрасымен тәуелсіз еліміздің жас буынын жалғай береді. Лайым осы алтын арқау берік те берекелі болсын демекпіз.
Сейіт ҚАСҚАБАСОВ,
ҰҒА академигі