…«Абай» трагедиясы – симфония, ал симфонияны балалайкамен ойнаса не болар еді? Сендер балалайкашысыңдар, деп Қалибекті де, мені де, бүкіл коллективті де қатты мұқатып, күдер үзе, автор Семейге жүріп кетті».
Бұл – қазақтың тұңғыш кәсіби режиссері Асқар Тоқпановтың Абай бейнесін сахнаға шығару барысындағы шығармашылық ұжымға үлкен сабақ болған, жігерін жаныған тарихи сәтті суреттеген естелігінен үзінді. Ғұлама Мұхтар Әуезовтің сөзге деген жауапкершілігі бүгінгі сахна саласы мамандарына ғұмырлық үлгі болуға тиіс. Әсіресе, актерлер қауымы үшін сөздің салмағы сынаптай, артар жүгі де сондай ауқымды. Әлемдік классикаға бармай, Шекспир шығармаларын шарламай-ақ, төл драматургиямыздың тау тұлғалары – Мұхтар Әуезов пен Ғабит Мүсірепов мұрасының тереңіне бойлар болсақ, теңдессіз қазына – көрермен үшін де, актерлер қауымы үшін де тіл ұстартудағы үлкен мектепке жолығар едік.
Міне, қазақтың қазақтығын танытатын осы трагедияны зерттеу барысында «Абайдың» бірнеше театрдан дәл сонша нұсқасын тамашалау бақыты бұйырған еді бізге. Сондағы байқағанымыз, ұлы ақынның «тіл ұстартып, өнер шашпақ» мақсаты – актерлер ойынында әлі де олқы түсіп жатқандығы. Бұл жалғыз ғана «Абай» емес, қазақы бояуы қанық бедерленген қойылымдардың көпшілігінде кездеседі. Классикалық туындыға батыл кіріскен сахнагерлердің көбісі әлі «н» мен «ң» әрпін ажырата алмайды. Үні қазақы құнарға кедей. Сөз мағынасын түсініп айтпайды. Небір жүрек толқытар репликаларда екпін дұрыс қойылмайды. Соның салдарынан шүлдір-былдыр күлдібадам «әңгіме» тыңдап қайтасыз театрдан. Қазақша спектакль көресіз, бірақ бір ауыз сөзін түсінбей шығатын жайттар да соңғы кезде тым-тым жиі ұшырасып жүр, өкінішке қарай.
Мұның салдарын, әлбетте, күнделікті өмірдегі ауызекі сөз саптасымызды ешбір сүзгіден өткізбей, үлкен өнер туатын киелі сахнаға өзімізбен бірге алып шығатындығымыздан іздегеніміз қисындырақ болар. Өйткені, шымылдық артында қазақша екі ауыз сөзді дұрыс айтпай, орысша шүлдірлеп жүрген актердің сахнада Керім мен Оразбайды, Мағыш пен Әбішті, Айдар мен Ажарды, Абылай мен Топышты ойнағанын көргенде, көңілде осындай кейісті ойлардың қылтиятыны рас.
«Театр – тәрбиенің, әсіресе, тіл тәрбиелеудің, дұрыс сөз саптауды қалыптастырудың негізгі бағыт түзер тұсбағдары болуы керек» деген пікірдің жаны бар. Өйткені дос-жаран ортасы мен күнделікті қарым-қатынаста ассимиляцияға түсіп, ұлттық бояуы көмескіленіп бара жатқан қазақ тілінің дұрыс қолданысы мен үн құнарын көрермен тек театрдан жолықтырады. Актерлер ойыны арқылы сахнадан М.Әуезов пен Ғ.Мүсірепов, Қ.Мұхамеджанов пен Ә.Кекілбаев тілі үн қатады себебі. Көрермен сол арқылы нағыз төл тарихы мен қазақы бояуы қалың, ассимиляцияға ұшырамаған құнарлы тілге жолығады. Осы тұрғыдан келгенде, театрға кітап оқып, пьеса оқиғасымен танысып бармақ тұрмақ, күнделікті газет оқуды әдет қып қалыптастырмаған жас көрерменді тәрбиелеудегі театр тілінің қаншалықты маңызды һәм ұлт алдындағы жауапты жұмыс екенін сахнагерлер түйсінсе екен дейміз. Театр тарландары үшін ұлы Мұхтар Әуезовтің талабы тағылым болуы керек!
…Бірде Алтын қордан қазақ сахнасының корифейі Қалибек Қуанышбаевтың Абайдың қарасөзін оқыған дауысын кездейсоқ естіп қалдым. Дауыстың құдіреттілігі сол, дикциясы анық қоңыр үн күллі қазақ болмысын, қалпын көз алдымызға келтірді. Абайдың ғана емес, қазақтың әлеміне енгендей ерекше күйді бастан кештік. Тынысы кең, саф таза дала даусын тыңдап отырғандай әсерге бөлендік. Тыңдап отырып, біздің бүгінде қазақша сөйледік деп жүргеніміз, мынадай дауыс пен дикция қуатының қасында тым әлсіз екендігін еріксіз мойындайсыз. Өркениеттің өрлеуімен бірге қазақы құнарға бай таза үніміз де ассимиляцияланып, жаһанданудың жетегінде кеткендей өкініш араласқан сезімнің көкіректі қыж-қыж қайнатқаны да сол ақсақалды абыздардан қалған Ұлы дала даусының әсері болса керек.
…Абайды іздеп, қазақты іздеп театрға келдім. Бірақ, Абай жоқ. Таспадан тыңдаған Қаллекидің үні шығып қалар деп, сахнаға құлақ түрдім. Қадау-қадау тұстан еміс-еміс жаңғырығатыны болмаса, анық емес. Сахнаның сыртын жағаладым, шүлдірлеген Керімді көрдім…
Назерке ЖҰМАБАЙ,
өнертану ғылымдарының магистрі