Зергерлік нарыққа зер салсақ

Осыған дейін ЕАЭО-ға мүше бес елде зергерлік бұйымдарды сы­нау мен брендтеуді мем­лекеттік бақылаудың әртүрлі жүйе­лері болған. Қырғызстанда, Бела­русьте және Ресейде қаржы минист­р­ліктері, ал Қазақстан мен Арме­нияда жеке ұйымдар айна­лысты. Саланың құқықтық реттелуі де айтар­лықтай өзге­ше болған. Бірінде жалған зер­­герлік бұйымдар үшін бас бос­тан­дығынан айыру жазасы қарас­тырылса, енді бірінде жаза әкімшілік айыппұл төлеумен ғана шектелді. Мұның алдында, 2019 жылдың желтоқсан айын­да одаққа мүше бес мемлекет зергерлік бұйымдарды сынау мен брендтеу туралы ортақ ке­лісімге келген болатын. Еура­зия экономикалық комиссия Ал­қа­сының сол кездегі төрағасы Тиг­ран Саркисян бұл шешімге «Еу­разиялық брендті қалыптас­тырудың алғашқы қадамы» деп баға берген.

Бүгінгі таңда ЕАЭО елдерінің әлемдік зергерлік бұйымдар нарығындағы үлесі 1 пайызға жетпейді. Әрбір ел дербес шешім қабылдап, көлеңкелі кәсіптің шырмауынан шыға алмай қалған. Саланың дамуына көмектесетін кез келген мүмкіндіктің жалына жармаса кететін ЕАЭО зергерлері бұл келісімді де орындауға тас-түйін дайын екен.

 ЕАЭО – алмаз өндірісінде көшбасшы

Ресей әлемдегі алмаздың 30 пайызын өндіреді. Қыр­ғыз ағайын­дар­дың да шикі­зат­тық мүмкіндігі осал емес. Алайда, ЕАЭО бойынша алмаз экс­­порты тазартылып, бедерленген алмаз экспортына қарағанда 50 есе төмен, ЕАЭО әлемдік зергерлік бұйымдар нары­ғындағы үлесі 1 пайыздан аз екен. Сондықтан алдағы онжылдықта бұл көрсеткішті тым болмаса 10-15 пайызға көтеру жоспарланған.

Сарапшылар алмазды өн­діруден түсетін пайда – 15-20 пайыз, кесіп-бедерлеуден түсетін пай­да – 5 пайыз, ал гауһар тастар­мен көмкерілген зергерлік бұйым­дардан түсетін пайда 100 пайыз екенін айтады.

ЕАЭО елдері алмазды кесу, бедерлеу жағынан әлемдік на­рық­та бәсекеге қабілетті бол­­­ғанмен, әлемдік экспорттағы үлесі 1 па­йызға да жетпейтінін жоғары­да айттық. Біздің өнімдермен са­лыс­тырғанда Үндістанның гауһар тастары әлемдік нарық­та бірне­ше есе қымбат. Әлемдік на­рықта маркетинг жоқ және сауда, жарнама компаниялары ЕАЭО елдерінде дайындалған зергерлік бұйымдарды жарна­малауға да, саудалауға да құ­лық­ты емес, екінші тарап та та­ны­­ла қоюға ықылас таныта қой­­м­а­ған. Еуразиялық экономи­ка­л­ық комиссияның бұл мәселеге май­шаммен қарап, өте қысқа мер­зімде ортақ мәмілеге келуінің басты себебі де осы.

Келісімге қол қойылғаннан кейін бірыңғай еуразиялық бренд­тегі зергерлік бұйымдардың экс­порты 1,3 млрд долларға дейін артады деген үміт бар. Еуразия­лық бес­тіктің барлық елдерінің мүм­кіндігі бұған ықпал ететінін сарап­шылар да айтып отыр: Ресей әлемдік алмаз өндірісінің 30 па­йызын қамтамасыз етеді, Қазақ­стан қымбат металдарды қос­па­лардан тазартады, Қырғыз­стан өңдеумен айналысады. Бела­­русьтің өндірістік қуаты жақсы, Армения КСРО кезі­нен-ақ асыл тастарды кесу, бедер­леу мектебімен танымал. Бұл әзірге нақтыланған салалар ғана. Тек осы бағыт бойынша жүз­де­ген жұмыс орындарын ашуға мүм­кіндік бар дейді сарапшылар.

Қазақстан зергерлер лигасы­ның жетекшісі Қайсар Жұма­ғалиев бізге үшінші елдер­дің на­ры­ғына шығуға дайын­дық­тың соң­ғы нүктесі ақпан айы­ның со­ңында қойылатынын айтты. Штаб-пәтері астанадағы Халықаралық қаржы орталы­ғын­да орналасып, халық­аралық заң­дармен жұмыс істейтін ұйымға Қазақстан құрылтайшы ретінде, Армения, Қырғызстан, Беларусь және Ресей зергерлері мүше мемлекеттер болып енген.

Қ.Жұмағалиевпен әңгіме бары­сында алтын бұйымдар нары­ғын зерттеу құзыреті осы ұйым­ға жүктелетінін білдік. Жұ­мы­сын енді ғана бастап жат­қан зер­герлер бюросы әзірге шет­ел­де түрлі жеңілдіктер алуға, саты­лым­дарды ұйымдастыруға, үй-жай­ларды жалға алуға көмек­теседі. «Қазақстандық зергер­лердің өздері жасаған бұйым­дарды шетелдерде сатуға немесе жар­намалауға мүмкіндігі аз. Мұ­ның тәуекелі де жоғары. Бұл ұйым Қазақстанда шығарылған зер­ге­рлік бұйымдарға қандай нарық­та орын барын, қандай са­лық пре­ференциялары бар еке­нін зерттейді», деп түсіндірді ол.

Қ.Жұмағалиев зергерлер лига­сында әшекейлерді заңды түр­де сататын 380 кәсіпкер тір­кел­генін, салық төлеуден бөлек, әр бұйымына Сынама палатасында таңба салуға 135 теңге жарна төлейтінін жеткізді.

Зергерлік бұйымдардың таза алтыннан жасалғанын ажырату қиын екенін сарапшылар талай рет ескерткен. Заңға сәй­кес Қазақ­станда дайындалған зергер­лік бұйымдарда барыстың бас суреті мен «KZ» белгісі міндет­ті түрде болуы керек. Бірақ бір­ың­­ғай стандарты әлі күнге де­йін бекі­тілмепті. Сондықтан «зер­гер­­лік бұйымдар нарығында кон­тр­а­бан­далық өнімдерге түбе­гей­лі тосқауыл қойылды», деуге негіз жоқ. Себебі жоғары­да айтып өткеніміздей, импорт өнімдердің 10 пайызы заң жолымен, 90 пайызы көлеңкелі жолмен келіп жатыр. Қазақстан – ЕАЭО мен ТМД аумағында бағалы металдар айналымына қа­тысты заңбұзушылықтар әкім­шіл­ік емес, қылмыстық жауап­кер­­шілік болып табылатын жал­ғыз мемлекет. Бірақ заңды кәсіп ие­лері кейбір кедергілерге қара­май, заңнан да аттамай, бизнес ны­­саны ретінде тіркеліп, өз күнін өзі көріп, барға қанағат деп ке­лген.

«Көлеңкелі» өнім көп келеді

Ұлттық сараптама және сер­ти­фикаттау орталығының мәлі­метінше, 2018-2019 жылдар ара­сында 100 мың дана зергер­лік бұйым сыналыпты. Бұл осы на­рық өкілдерінің айтуына қара­ғанда, бір кәсіпкердің бір сапарында елге алып келетін тауа­ры­ның үштен бір бөлігі ғана.

Қ.Жұмағалиев Түркияның алтын базарына барып, бағалы металл алсаңыз, өзінің қалаған сы­нама белгісін қойып беретінін айтады. Сондықтан бағасы арзан, сапасы күмәнді алтын бұйымдар елге килолап емес, қап-қабымен әкелініп жатыр. Статистика комитеті 2017 жылы Қазақстанға – 43,6 млн, 2018 жылы – 37,9 млн, 2019 жылы – 47,4 млн дол­лардың зергерлік бұйымдары сырттан әкелінгенін көрсетеді.

Зергерлік бұйымдарды та­сы­мал­даудың «көлеңкелі ар­н­алары» туралы әңгімелер бұрыннан айтылып жүр. «Бұған мүдделі адамдар бар, оларға нарықтан орын тауып беріп отырған адамдар да бар. Тіпті біздің лиганың сынамасымен тұтынушыларды алдап келген оқиғалар да кездесіп­ті. Бірақ Үкімет осы мәселеге бүгінге дейін назар аудармай отыр», дейді Қ.Жұмағалиев.

Қазақстан зергерлер лига­сының мәліметтері бойынша, көлеңкелі зергер­лік бұйымдардың нарықтағы үлесі – 90 пайыз. Бұл көрсеткіштің өзі қырық құбылып тұрады. Қазір технологияның дамығаны соншалық, алдап сатуға бекінгендер асыл бұйым­ның тазалығын тексеретін құрыл­ғыларды да «алдап кетеді» екен. Нарық қатысушылары бүгінде азаматтарға нақты алтынның орнына түрлі қорытпаларды «қай­натуға» болатынын ескертеді.

Сонымен Қазақстандағы зергерлер лигасы ЕАЭО Зергер­лер бюросының құрамына кіріп, одақтың заң­дарымен жұмыс істеуге ниет таны­тып отыр. Сарапшылар осы ретте бұл лигага кірмеген не­м­есе Түркия мен Ресей, Ба­тыс е­л­дерінен алтынды ки­ло­лап, дорбалап алып келіп, ішкі нарықта сатып жүргендер қай заңмен өмір сүретініне алаңдай баста­ды. Ішкі нарықтағы ретсіз­діктен ЕАЭО-ның құшағына ты­ғыл­ған Зергерлер лигасы енді кері шегінуге жол жоқ екенін, зер­герлік нарықты эконо­миканың бір секторы деп танып, оның бағыт-бағдарын жүйелеу қажет­тігін айтады.

Қ.Жұмағалиевтің есебінше, қазір елімізде шамамен 10 мың­дай жеке және заңды тұлға зер­­герлік бұйым сатумен ай­налыса­ды. Олардың бәрі «Қыл­мыс­­тық жолмен алынған та­быс­­­тар­ды заңдастыру мен заң­сыз кірістердің ізін жасыру тура­лы» заңға сәйкес Қаржы министр­лігінің Қаржылық мониторинг ко­митетінің арнайы есебінде тұруы тиіс. Ал іс жүзінде бұл тізім­де небәрі 300-ден сәл асатын ком­пания мен жеке тұлға­лар есеп­­те тұр. Қалғандарының қан­дай заңмен өмір сүретіні де, қан­­дай күштерге бағынатыны да әзірге жұмбақ. Заң түзелер, на­рық та реттелер, бірақ құны бір­­неше миллиондық асыл бұ­йымды сатып алып, сан со­ғып қал­ған тұтынушылардың құ­қын кім қорғайды?

2019 жылы әлемде сапасы аса жоғары синтетикалық алмаз өндірісінің жылдық өсімі 30 па­йызға жетті. Осыған байла­нысты «арзан синтетика­лық гауһарлар табиғи шикізаттың орнын басуы мүмкін» дегенді сарапшылар талайдан бері айтып келеді. 2035 жылға қарай синтетикалық алмаз өндірісінің көлемі өндірілетін табиғи алмаз көлеміне жетеді деген де болжам бар.

АЛМАТЫ