Төлегенін сағынған Қыз Жібек

Актриса айтады: Менің сағы­нышым – мәңгілік. Құман әрдайым жү­регімде. Біз тіпті де алыстамаған сияқ­тымыз. Үне­мі жанымда жүргендей. Жоғарыдан болса да оның қолдауын сеземін. Қиналған сәт­терімде сырласамын. Сондықтан болар, Құман бұл жалғанда жоқ дегенге сенгім келмейді. Пендеміз ғой, «әлі де біраз қасымда жүре тұрғанда, армандарымызды бірге жүзеге асырып, бала-шаға, немерелеріміздің қызығын бірге көргенде ғой» деген өкі­ніштің, өксіктің іштей қинайтыны, жү­ректі қан жылататыны бар. Бірақ Алланың ісіне не шара? Көңілді солай көн­діреміз. Өзің білетіндей, ағаларың ортамызда жүрсе, 10 наурызда 75 жасқа толар еді. Қазір мерейтойын тойлауға қызу дайындалып жатар ма едік... Жал­пы, Құман болмысынан өте арманшыл еді ғой. Өнерде жүзеге асырсам деген жоспары, ойлары көп болатын. Бірақ пешенесіне бұйырған шектеулі ғұмыр жеткізбеді. Менің ендігі арманым – Құманның сол ойларын, тілегін шамамның жеткенінше жүзеге асыру. Өнердегі ізін, өмірдегі болмысын толық ашатын, айшықтайтын кітап шығарсам деп армандаймын. Қазір баспаға дайындалып жатыр. Қаржылық жағы шешілсе, көп ұзамай оқырманымен қауышып қалар. Бұйырса, күзде өзі бар ғұмырын арнаған қарашаңырақ – Алматыдағы М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрында еске алу кешін өткізгіміз келеді. Бұл менің жар алдындағы, қазақ өнерінің алдындағы парызым деп білемін.

Мен ойладым: Қазақ өнерінің қор­жынына қомақты олжа болып қосыл­ған қазына – режиссер Сұлтан Қожы­қовтың «Қыз Жібек» фильмінің жарыққа шыққанына биыл 50 жыл толды. Бір адамың ғұмырына пара-пар уақыт. «Қыз Жі­бектің» түсірілуі ұлттық кинемато­гра­фия үшін ғана құт болған жоқ, түсі­рілім алаңында тағдыр табыстырған қос ғашық Төлеген – Құман мен Жібек – Ме­руерттің өміріне де өзінің күтпеген тар­туын ала келді. КСРО халық әртісі Бекежан – Асанәлі Әшімовтің сөзімен айтқанда, ол заманның Төлегені мен Жібе­гі қосылмаса, бұл заманның Төле­гені мен Жібегі қосылды. Мұқым ел бо­­лып тілеуін тілеген ғашықтар фильмі жа­­рыққа шыққаннан кейін, көп ұзамай өз ота­уының керегесін керді. Міне, содан бастап жарты ғасыр бойы қазақ үшін махаббаттың символына айналып келді. Өнерде ғана емес, өмірде да адал махаббатың айнымас үлгісін көрсетіп, бір-бірін адаспай тапқан ғашықтарда, сірә, арман жоқ шығар...

Актриса айтады: Адамның арма­ны таусылған сәті оның өлгені болар. Құман екеумізді табыстырып, бір ғұ­мырды ортақ сүруді нәсіп ету бақытын бұйыртқаны үшін Аллаға мың да бір шүкір деймін. Тағдырыма ризамын. Әйт­се де арман көп қой. Ол, әсіресе өнер­­мен, шығармашылықпен байланыс­ты. Бірақ мен қандай жағдайда да өз орным­ды білдім. Сахна мен түсірілім алаңында қатар жүргенімізбен, ешқашан Құманның алдына шыққан емеспін. Адал жар болдым, үш бала өсіріп тәрбиеледім. Мен үшін өнерден кейінгі ең үлкен құн­дылық отбасы болды. Азаматыма жақсы жар, балаларыма ардақты ана болу қашанда маңызын кеміткен емес. Бүгінде оны үлкен мақтанышпен айта аламын. Рас, жауапкершілік жүгі жеңіл болмады. Өйткені халық мені Қыз Жібек бейнесінде қабылдады. «Қазақтың Қыз Жібегі» деп таныды. Сондықтан да осы бір аяулы атаққа дақ түсірмеуге ты­­рыстым. Қыз Жібектің бойындағы махаббатқа деген адалдықты, тазалықты мен де өзімнің өмірлік темірқазығыма айнал­дырдым. Халқымыз үшін аяулы тұлғаны кино тілінде сөйлету бақыты бұйырған сәттен бастап, жас та болсам өзіме артылған жауапкершілікті сезіндім. Қыз Жібек бейнесі ұлтымыздың өскелең ұрпағына үлгі болу керектігін өте ерте ұғындым. Халық та бізді алақанына салып әлдиледі. Құман екеуміз еліміздің көптеген жас шаңырағына ақ батамызды бердік. Жастар үшін біз адал, ақ махаббаттың аққудай символы болдық. Осы құрметті, сенімді абыроймен көте­­ріп жүрудің өзі жеңіл жүк емес, қызым. «Қыз Жібек» – менің өнердегі «төл­құжатым». Лиро-эпостық жырдағы болсын, кинодағы болсын Қыз Жібектің даңқына қылау түсірмедім.

Мен ойладым: «Қыз Жібек» филь­мі – сол кезде небәрі 10-сыныпта оқи­тын өрімтал бойжеткеннің өміріне үл­кен бақ болып қонды. Тіпті армандап көрмеген абырой-атақ айналып келіп өзін таңдады. Алдағы тағдырына сәулесін шашып, даңғыл жол ашып берді. Қыз Жібек түсірілім алаңынан өмірлік Төлегенін кезіктіріп қана қойған жоқ, шығармашылығының алғашқы баспал­дағында-ақ өнер әлемінің кіл мық­тыларымен бірге иық тірестіріп жұмыс істеу, серіктес болу бақытына да ие бол­ды. «Қыз Жібек» арқылы өнердегі де, өмір­дегі де бағын тапты. Теңдессіз шығар­машылық, ғұмырлық тәжірибе жинады. Фильм режиссері – Сұлтан Қожықов, сце­нарий авторы – Ғабит Мүсі­­репов, компо­зиторы – Нұрғиса Тілен­­диев, суретшісі – Гүл­файруз Ис­майы­­лованы айтпағанда, Сә­бира Май­қанова, Кәукен Кенжетаев, Кененбай Қожабеков, Ыдырыс Ноғайбаев, Фарида Шәріпова, Әнуар Молдабеков бастаған қазақ өнерінің саңлақтары айтулы жұ­мыстың көркемдік деңгейін де, абыройын да аспандатқаны анық. Міне, осы ортада жүріп алғашқы шығармашылық тәжірибесін жинап, ұлылар ұлағатын бойына сіңірген жанның, әлбетте өмірлік ұстанымы мен жалпы адами болмысын Қыз Жібек бейнесімен тығыз байланыс­ты­рып, өткенге үлкен махаббат, шексіз сағы­нышпен көз тігуі, естелік айтуы заңды да.

Актриса айтады: 1967 жыл­дың со­ңында режиссер Сұлтан Қожықов­тың лиро-эпостық жыр бойынша ұлттық көркемфильм түсіргелі жатқанын естідік. Шыны керек, өнерді жақсы көріп, қы­зыға бақылағаныммен, жалпы актриса болам деп тіпті де ойлаған жоқпын. «Қыз Жібек» фильмінің іріктеуіне де кездей­соқ келдім десем болады. Ол кезде мен мектепте оқимын. Іріктеудің өтіп жатқанын біліп, үлкендердің кеңесімен бақ сынап көруге бел будым. Келсем, студия толы қыздар. Бірінен бірі өткен сұлу. Әрі өздеріне деген сенімдері де зор екен. Оны көріп мен кейін шегіншектей бердім. «Мәссаған, мына сұлулардың арасында маған не бар?» деп іштей ойлап қоямын. Оның үстіне кино саласында еш тәжірибем де жоқ. Әлі мектепте оқимын. 10-сынып оқушысының басты рөлге бекітіле қоюы сол кезде менің түсі­нігімде тек қиял-ғажайып ертегідей кө­рінетін. Үмітім үзіле бастады. Бірақ сон­да да қайтпай, сенімсіз болсам да, келген соң сынаққа қатыстым. «Бап шаба ма, бақ шаба ма?» деп қазақ бекер айтпаған ғой. Байқауға түскен қа­лың қыздың ішінен режиссердің таң­дауы маған түскен екен. Тіпті сенер-сенбесімді білмедім. Кейін ре­жиссерден сұрап білгенімдей, Қыз Жібек рөліне үміткер сұлулардың көркі керім, ажары айдай болғанымен, жүрек­терінде өнерге деген махаббат пен шы­найылық кемшін түсіпті. Әрине, ол кезде менің де талантымның тас жарып, ернеуіне сыймай тұрғаны шамалы еді. Бірақ режиссер сұлулықтан бөлек, жас­тығымды, тазалығымды, үркектігімді ұнат­қан болуы керек, сөйтіп басты рөлге бе­кітіпті.

Әлбетте, көркемдік кеңес алғашында мені жас көріп, басты рөлге бекіту мәсе­лесінде екіұдай ойда болғаны рас. Алайда бұл жерде режиссердің табандылығын атап өту керек. Ол кісі тәжірибесіздігіме, жастығыма қарамастан сенді. «Қыз Жі­бек пен Төлегенді тәжірибелі актерлерден гөрі жас, көздерінде ұшқын оты жа­лын­даған жастар ойнауы керек» деген Сұлтан ағамыздың сөзі есімде. Сол сенім маған шабыт берді. Қазір ойлап қарасам, режиссердің бұл рөлге сахнада шыңдалған, кәсіби актрисаны емес, тәжірибесі жоқ жасты тартуы ұтымды бол­ған секілді. Мені таңдағаны үшін ай­тып отырған жоқпын, басқа актриса таң­далса да режиссердің осы шешімін құп­тар едім. Өйткені жастықта тазалық бар.

Ал енді тәжірибеге келсек, расымен де мен жолы болған адаммын. Қа­зақтың біртуар өнер иелері Сәбира Май­қа­нова, Фарида Шәріпова, Әнуар Молдабеков, Кәукен Кенжетаев, Кенен­бай Қожабеков, Ыдырыс Ноғайбаев, Асанәлі Әшімовтермен бірге өнер көр­сету бақытына ие болдым. Аңыз тұл­ғалардың көзін көріп, батасын ал­­дым. Әсіресе, түсірілім алаңында Гүл­файруз Исмайылова апамыздың шапағатын, қамқорлығын көп көрдім. Фильм­нің бас суретшісі бола тұрып, Жібектің ана­сының рөлін қатар ойнады. Сонда ақылын айтып, туған анамдай мейірімін төкті. Өнердегі алғашқы қадамымда осындай таутұлғалардың бағдар болғаны мен үшін үлкен бақыт.

Мен ойладым: Бірде Алматы­дағы М.Әуезов атындағы Қазақ мемле­кеттік академиялық драма театрының бай мұрағатының құнды жәдігерлермен таныса жүріп, шаң басқан архивтердің арасынан үшбу хатты көзіміз шалды. Сарғайған қағазға маржандай жазумен мынадай ақжарма тілек түсіпті:

Ел сүйеді Төлеген мен Жібекті,

Елжіреген екі бірдей жүректі.

Меруерт − Жібек,

Құман бүгін Төлеген,

Бізді бүгін қуанышқа бөлеген.

Қол ұстасып шықты ұзақ сапарға,

Орын алып өмір деген кемеден.

Бүгінгінің Төлеген мен Жібегі,

Ажыраспай өтсін мәңгі жүрегі.

Бай болыңдар жетіп барша мұратқа,

Әнуардың осы адал тілегі!

Бұл – «Қыз Жібек» фильмінде Шеге бей­несін шегіне жеткізіп, кемеліне кел­тіре кейіптеген құбылыс актер Әнуар Молдабековтің қазақтың Төлегені мен Қыз Жібегі – Құман Тастанбеков пен Меруерт Өтекешованың үйлену тойына арнаған достық, ағалық лебізі. Архивте сақталған ақ парақта аңыз актердің аппақ жүрегі де қатар соғып тұрғандай. Әңгіме арасында актрисадан айтулы хаттың тарихын сұрап, сыр суыртпақтадық.

Актриса айтады: Құман екеу­міздің үйлену тойымыз кинодан титтей кем болған жоқ. Біз барлық жас жұбайлар секілді некемізді салтанат сарайына қидырған жоқпыз. Тойдың рәсімі мен жоралғысы режиссер Сұлтан Қожықов ағамыздың кабинетінде өтті. Қонақтар тойға «Қыз Жібек» фильмінде киген костюмдерімен келді. Біз де некемізді Төлеген мен Жібектің киімін киіп тұ­рып қиып, адал, мәңгілік махаббатқа ант бердік. Тойымызда Бекежан-Асан­әлі Әшімов ағамыз асаба болып, Шеге – Әнуар аға Молдабеков үлкен ме­йірім­ді жүрегінен төгіліп түскен осы бір ақеділ тілегін арнады. Тойда болған сол асылдарымыздың көбі бүгінде бұл өмірде жоқ. Бірақ жарқын бейнелері жү­регімде. Әрдайым сағынышпен еске аламын. Ол кісілердің кино алаңында болсын, өмір жолында болсын көрсеткен тағылымы мен төккен мейірім, шапағаты еш ұмытылмақ емес.

Жалпы, мен өмірімде жақсы адамдар­дың шарапатын көп көрдім. Фильмді түсірген Сұлтан Қожықов ағамыздан бас­тап, фильмге түскен барлық аға-апа­­ларым алақанына салып еркелетті, білмегенімді үйретті. Тіпті, Құман екеу­міздің осылай үлкен өмірге қол ұстасып бірге қадам басуымызға да қолдау біл­діріп, тілекші болды. «Қыз Жібек» мек­тебінен өткеннен кейін, Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік өнер институтына оқуға түсіп, КСРО халық әртісі Хадиша Бөкееваның шеберханасында тәрбиелендім. Яғни, Құман екеуміздің театр бойынша тәлім алған ұстазымыз да бір. Бір мектептің түлегіміз. Тек Құман ағаларың менен сәл ертерек бітірді. Хадиша апамыз да ғажап адам, ғаламат актриса еді. Сондай адамнан тәрбие алғанымыз біз үшін мақтаныш.

Мен ойладым: Бір ұстаздың ұлаға­тын көріп, бір бағытқа көз тіккен қа­зақ­тың Төлегені мен Жібегінің өнер-өмір­дегі жолы тарихымен де, тағылы­мымен де қызық. «Қыз Жібек» фильмінен кейін де талай туындыларға бірге түсіп, М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театры сахнасында да небір ғашықтардың күйін кемеліне жеткізе кейіптеген қос таланттың өрелі өнері бүгінде тамаша тарих, қазақ театр мен кино қоржынына қосылған теңдессіз туындылар.

Актриса айтады: «Қыз Жібек­тен» кейін де Құман екеуміз бірне­ше фильмге қатар түстік. Бірақ біз үшін бұл туын­дының орны бөлек. Бүгінде «Қыз Жібек» фильмін білмейтін жан жоқ шығар. Тіпті алыс-жақын шетелдерге де әлі күнге дейін Қазақ елін осы фильм арқылы таныстырып келе жатырмыз. Жарты ғасыр өтсе де туынды өзінің көркемдік биігінен түскен жоқ деп сеніммен айта аламын. Өйткені «Қыз Жібек» – тек қана мәңгілік махаббатты емес, сондай-ақ патриоттық сезімді ұлықтап, қазақтың салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын кеңінен қам­тыған кино. Содан болар, ол басқа картиналармен салыстырғанда өміршең болды. Тіпті бастапқыдай халықтың сүйіспеншілігінен әлі де тайған жоқ десем, артық айтқандық болмас.

«Қыз Жібектің» жолы біз үшін өнерде де, отбасында да жеңіл, жарқын болды. Бірнеше фильмге түсіп, қаншама спектакльде жұп болып ойнадық. Мәселен, «Өрнек» фильмі. Бізге ең қымбат рөл осы фильм­нен бұйырды. Онда мен совхоз­дың директорын, Құман ағаң менің күйеуімді – «прорабты» сомдады. Ба­ламыз Фараби де бірге түскен еді. Ғани Мұрат­баев туралы түсірілген фильмнің де шығармашылық биографиямыздан алар орны үлкен. Театрдағы рөлдеріміз де мағыналы. Атап айтсам, Мұхтар Әуезов­тің «Қарагөзінде» – ол Нарша, мен Қарагөз, Ш.Айтматовтың «Ана – Жер-анасында» ол – Қасым, мен – Әли­ман болып сахнаға шықтық. Бұдан да басқа рөлдеріміз көп. Мұның барлығы Құ­ман екеу­міздің өнерде де, өмірде де үндесіп өмір сүргеніміздің жемісі, нәтижесі деп ойлаймын.

Сондай-ақ «Қыз Жібек» филь­мінің тағ­дырымызды мәңгілік табыстыр­ғаны­нан бөлек, тағы бір ерекше сыйы бар. Ол – тұңғышымыз Жібек. Фильмнің құрметіне бізді алғаш рет ата-ана атан­дырған балапанымызға Жібек деп есім бердік. Бүгінде Жібек те бір отбасының отанасы. Бақытты ана. Немерелеріміз әжелеп келіп, еркелеп жатады. Адам үшін бұдан асқан бақыт жоқ-ау.

Мен ойладым: Қазақтың Қыз Жібегі – Меруерт Өтекешовамен әңгіме­лесіп отырып байқағанымыз, ак­триса әлемі өзінің тазалығымен, өнерге үлкен махаббатпен қарайтын параса­тымен, сүйген жары, Төлегені – Құ­ман Тастанбековке деген шексіз сүйіспен­шілігімен де әдемі, қызық екен. Жарты ғасыр бойы қазақтың қыздарына үлгі болып келе жатқан экран­дағы сұлу да аяулы бейне өмірде де сол болмысына қылау түсірмепті. Жүрегіне әжім қондырмапты. Әңгімесі әсерлі, жүзінен мейірім шашып тұрған сұлу адамның көңілі де кіршіксіз. Сол тазалығы болса керек, Құман ағамыз жай­лы қойылған сауалдарымызға ұзақ үнсіздікпен, қинала, толқи отырып жауап берді. Қанша сыр білдірмейін дегенмен де, көзінен мөлт етіп үстелге тамған мөлдір тамшы актрисаның адал жарына деген мәңгілік сағынышын сездіріп қойды.

Актриса айтады: «Жүрекке әжім түс­пейді» деп жақсы айттың. Рас, өнер адамының көңілі мәңгі жас, таза болуы керек. Әсілінде, саф сұлу өнер көңілі бықсық адамнан тумайды. Абай атамыздың осы сөзі кез келген өнер адамының жадынан шықпауы керек. Ағаларың да, мен де өнерде осы ұстанымға адал болдық. Әрине, өмір болғаннан кейін қиындықтар да, қайшылықтар да кездесіп жатады. Бірақ бізді сақтап, ашуымызды сабырға жең­діріп, бақытымызды баянды еткен – ең әуелі көптің тілегі, батасы. Сол се­німге сай болуға тырыстық. Шүкір, мен тағдырыма риза жанмын. Өнер жо­лым­ды ұлылар мектебінен тәлім алудан бастадым. Маңдайыма мың қыз­дың қолы жетпеген Қыз Жібекті ойнау бақыты бұйырды. Құмандай жігіттің сұлтанына жар болдым, ұрпағын өмірге әкелдім. Қазір, міне бақытты ана, сүйік­ті әже атанып отырған жайым бар. Әрине, Құман­ның ертерек кетіп қалғаны жүректі сыздатады. Амал қанша, жан бөлек екен. Жұбанышым – бала-шаға, немерелерім бар. Соған тәубе деймін.

Қазір елордамызға қоныс аударып, Қазақ Ұлттық өнер университетінде шәкірт тәрбиелеп жатырмын. Кезінде Хадиша Бөкеева бойымызға сіңірген тәлім-тәрбие, дәстүр жалғастығын бү­гінгі шәкірттерімнің санасына құя алсам – арманымның орындалғаны. Ұстаз үшін бұдан асқан бақыт жоқ. Ара-тұра фильмге түсуге шақырып тұрады. Кино мәселелері талқыланатын жиындардан да қалмауға тырысамын. Бірақ мен үшін қазіргі ең маңызды жұмыс – ұстаздығым. Тамаша шәкірттерім бар. Соларды кәсі­би білікті маман етіп шығарғым келеді. Студент қыздарым да өзің секілді Қыз Жі­бекті көп сұрайды. Сондай сәтте олар­ға өнердің жолы бөлек, десе де қыз баласы үшін ең басты құндылық – отбасы, бала-шағасы болуы керек дегенді жиі қайталап айтып отырамын. Бақыт деген қызмет те, шен де емес – отбасы. Осыны ұмытпасаңдар екен. Қазақ әйелі қай заманда болмасын ошақтың берекесі мен татулығын сақтаушы, сәнін кір­­гізуші бола білген. Сондықтан бүгінгі қыз-келіншектерге айтарым, отба­сы бақытын сақтаңыздар, шыдамды, сабырлы болыңыздар. Отбасының жарасымдылығы мен берекесі тек сіз­дер­дің қолдарыңызда дер едім. Әсі­ресе, жастар «үйлену оңай, үй болу қи­ын» екенін ұғынып, отбасы алдын­дағы жауапкершілікті түсінсе деймін. Құман аға­ларың екеуміз жарты ға­сырға жуық отастық. Аз уақыт емес. Қиындықты да, қуанышты да бірге көтеріп, бірге бөлістік. Оқуды да, өнерді де – бәрін қатар алып жүрдік. Түсіністік пен сый­ласымды бас­ты орынға қойдық. Бала­ларымызды да солай тәрбиеледік. Қандай жағдайда да отбасының ынтымағы мен берекесі тікелей маған байланысты екендігін жақсы түсіндім. Сондықтан да мен әртіс­тік­тен бұрын, ең әуелі жақсы жар, ана бо­луға тырыстым. Менің бар сырым – осы.

Әңгімелескен

Назерке ЖҰМАБАЙ,

«Egemen Qazaqstan»