Карантиндегі Қазақстан: Экономика ақпараттық соғыстың қысымына ұшырады

Сарапшылар тарапынан Қытайдан шыққан эпидемия, ОПЕК, АҚШ-тың келісімге келе алмауы сынды факторлар мұнай бағасына әсер ететіні талай рет ескертілді. Қолданбалы эконо­ми­ка­­лық зерттеу орталығының (AERC) бас­қарушы директоры Олжас Төлеуов қазір қор нарығының дамуы туралы пікір айту қиын дейді. Нарық қазір белгісіздік жағдайында тұр. Бұл фактор үміттенуге немесе позитивті пікір білдіруге мүмкіндік бермейді. «Бір күн бұрын АҚШ президенті Дональд Трамптың эпидемия кезінде әлеуметтік қашықтық қажет екенін айтқаннан АҚШ биржаларындағы баға 12%-ға төмендеді. Айтпақшы, өткен бейсенбіге қарағанда ең үлкен құлдырау орын алды. Бұл өз кезегінде 1987 жылдың 19 қазанынан бастап ең нашар сауда күні болды, сол кездегі қор индекстері 20-22% төмен­деді», деді ол.

Мұнай арзандап, доллар қымбат­та­ғанын үш күн сырттан бақылаған Ұлт­тық банк төртінші күні теңгені қол­дан қолдай беру ниетінен бас тартты. Ұлттық банк төрағасының орынбасары Әлия Молдабекова айырбастау бағамын бұрынғы деңгейде ұстап тұру мемлекеттің валюталық резервінің айтар­лықтай төмендеуіне, долларлануға, өтім­ділік дағдарысына және эконо­микадағы жағдайдың одан сайын нашарлауына апаратынын ашық мойындады. Қазақстан қор биржасындағы сауда-саттық нәтижесінде доллардың ресми бағамы қазір 1 АҚШ долларына шаққанда – 435,73 теңге. Яғни, екі күнде ұлттық валюта 30 теңгеден астамға әлсіреді. Бұл Ұлттық банк бел­гіленген мөлшерлемеден ресми түр­де бас тартқаннан бергі ең төмен жағ­дай. Қалай болғанда да, қаржылық тұрақ­тылыққа қатер төнген жағдайда ұлттық валюта бағамының ауытқуын түзету құқығы Ұлттық банктің қолында.

Ұлттық банктің сырттай бақылауы ғана емес, мемлекеттік деңгейде қолға алынған әрекеттердің 80 пайызы қор на­ры­ғын, тұтыну тауар­лары­ның қымбаттауын тоқтата алмайтыны сезіліп қалды. Мамандар пандемия және мұнай нарығындағы баға арасындағы текетірес биржаларды бір аптадан артық жабу­ға шамасы жететінін ескертіп жатыр. Қор биржасы 2 сағатқа қалғып кеткен 17 нау­рыз күні таңертең Қазақстанда АҚШ доллары 410 теңгеден 440 теңгеге дейін өскенін бәріміз көрдік. Сол күні арада 2 сағат өткенде айырбастау пункт­тері қауымдастығының президенті Арчин Галимбаев көпшілік алдына шығып, KASE ашылу сәтіне айырбас­тау бағамы 410 және одан да жоғары бол­ғанын, 10:15-тен 12:00-ге дейін Қазақ­станның айырбастау пункттерінде бағамның қай деңгейде болатыны туралы түсінік болмағандықтан теңге құл­дырап кеткенін айтып берді. Банктер арасында мәмілелер содан кейін ғана бас­талып, баға қалыпқа түсіпті.

Отандық сарапшы Андрей Кочетков қазір қор нарықтарының негізгі мәсе­лелерінің бірі коронавирус емес, қар­жы жүйесінің тұрақтылығы, бірін­ші кезекте осыған назар аудару қажет дейді. Оның пайымдауынша, мұнай бағасын тұрақтандыру үшін энергетика нарығындағы ұсыныс пен сұраныс деңгейін теңестіру керек. Себебі экспорттаушы елдердің жасауға тиіс реформасына қарай баға өзгереді. Ол өссін десек, тек халықаралық нарыққа шығатын мұ­най көлемін азайтуға тиіс екенбіз. Қазір нарықтағы ұсыныс сұраныстан тәулі­гіне бір миллион баррельге көп. Бұл на­рық­тағы онсыз да тұрақсыз жағдайды ушық­тырып жіберді. Салдарынан инвесторларда үрей пайда болып, дүрбелең туды.

Макроэкономикалық тұрғыдан қара­ғанда бізге бір сәттік не қысқа мер­зімде мұ­най бағасының төмендегені ма­ңыз­ды емес. Сарапшылар экономика­лық агент­тер мен билік органдарының әре­кет­­тері экономикадағы дағдарыстық құбы­лыстардың көбеюіне алып келгенін айтып жатыр. «Қазір қор нарығы тек коронавирус немесе арзан мұнай ғана емес, ақпараттық соғыстың қысымында қалды. Сондықтан, ішкі нарық осы үш күштің әсерін әлі ұзаққа дейін сезетін болады», дейді А.Кочетков.

Теңге бюджет үшін салыстырмалы түр­де ыңғайлы деп есептелген деңгейге де­йін әлсірейді. Оның қандай деңгей екені де әзірге белгісіз. Мұнай өндірушілердің қо­лын­да өндірілген артық мұнайды сақ­тап қоюға мүмкіндік беретін техноло­гия жет­­кі­лікті, бұл бағаның кенеттен қым­бат­­тап кетуіне жол бермейді. «Коро­на­ви­рустың әлемдік ІЖӨ-ге әсер ететіні бел­гілі. Алайда індеттің беті қайта баста­ға­нын, оның таралу аумағы тарылып келе жат­­қа­нын байқап отырмыз. Бірақ ішкі на­­рық­­та індетке қатысты фейк-ақпа­рат­тар­­ды жеке мүддесіне пайдаланып қалғы­­­­сы келетіндер бар. Бұл дамушы елдер валю­­т­а­сының құлдырауына әсер етеді. Оның қатарында Қазақстан да бар», дейді А.Кочетков.

Қаржыгер Жарас Ахметов сұра­ныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдік қалыптасқанша біздің валюта әлсірейтінін тілге тиек етіп өтті. Оның айтуынша, теңгенің нарықтағы құны қанша болады деген сауалға қазір Ұлттық банктің өзі жауап бере алмайды. «Теңгеге деген сұранысқа ШОБ-тың дамуы, ІЖӨ әсер етеді. Мұнымен қоса сыртқы және ішкі факторлардың ықпалы басым. Теңге біз ойлаған деңгейден де төмен құлдырап кетпеу үшін ішкі өндірістің күретамырына қан жүгіртуді бүгіннен бастап ойлау керек. Сонымен қатар ішкі нарықтың инвестициялық тартымдылығын көтеру де маңызды фактор», дейді ол.

Сарапшы-қаржыгер Әнуар Үшбаев әрбір жаңа дағдарысқа экономикалық және әлеуметтік қиындықтардың алдын ала ескерілмегені себеп болып жатқанын айтты. Ол ұлттық валюта ресейлік валюта бағамына сәйкес болады дейді: «Жүйелі маңызы жоқ және негізгі активтері мемлекеттік бағалы қағаздардағы бес-алты қаржы институтын қысқарту қисынды қадам болар еді. Олар теңгеге қауіп төндіреді. Сондықтан банк осы қаржы институттарындағы ақша нарыққа әсер етпеуі үшін мөл­шер­мені көтерді».

Ә.Үшбаев Ұлттық банк валюта нары­ғын қалыптастыруда өте тиімді құрал­дарға ие екеніне сенімді. «Ұлттық банк­тің алдына қандай мақсаттар қойы­лып отырғаны туралы жан-жақты айтыл­ды. Қазір бірқатар ішкі және сырт­қы факторлар теңгеге қысым жасап жатыр. Сон­дықтан қазақстандық валюта кез келген жағдайда мемлекеттің қол­дауы болмаса, әлсірей береді. Алдағы уақыт­та Ұлттық банктің қаржылық-экономи­ка­лық саясатына өзгерістер енгізу керек», дейді ол.

Карантиндегі Қазақстанның қор және қар­жы нарығы тек коронавирус пен арзан мұнайдың ғана емес, ақпараттық со­­ғыс­­тың қысымында қалғаны сезіле бас­­тады. Соңғысы Үкіметтің және осы тақы­­рып­тың ақ-қарасын ажырата алатын кәсі­би модераторлардың біліктілігіне тәуел­д­і болып тұр. Ел тағдырына әсер ететін дұрыс шешімдер сол кезде ғана қабылданады.

АЛМАТЫ