Бұрынғы кеңестік республикалардың бірқатарында тәуелсіздік жылдарында ұлттық ою-өрнек гротеск сипатына ие болғаны байқалады. Ұлттық тұтастықты іздеу жолында бейнелеу қолданбалы сәулет өнерінде, мемлекеттік нышан белгілерде, өнеркәсіптік дизайнда этно нақыштарды бей-берекет пайдалану белең алды. Егер ежелгі дәуірлерде ою-өрнек киелілік, ғарыштық және философиялық мән-маңызға ие болса, қазір жаппай және кейде тіпті парықсыз пайдаланудың салдарынан татымсыз, талғамсыз көрінетін кезі де аз емес.
Таяуда Алматыда Кіндік Азия суретшілерінің ұжымдық көрмесі өтті. Осылайша Aspan Gallery ORNAMENTUM галереясы Орталық Азияның осы заманғы суретшілері – ташкенттік Диляра Каипова, бішкектік Марат Райымқұлов, отандастарымыз Бақыт Бүбіқанова, Елена мен Виктор Воробьевтардың туындыларын тоғыстырды.
Қарап отырсақ, бүгінгі таңда жалған этностық декоративтік стиль тулар мен елтаңбаларда, орындықтар мен қоқыс салатын жәшіктерде де кездесетін болды.
Оның себептері түсінікті де: КСРО ыдырағаннан кейін республикалар бұрынғы көзді жауыр қылған кеңестік атрибутикадан арылып, тәуелсіздікті танытатын жаңа нышан белгісіне қысқа мерзімде көшуге тиіс болды. Бірақ, оның көп жағдайда тек сыртқы бейнесі ғана өзгергенімен, шын мәнісінде ішкі мазмұны сол қалпында қалатын. Өзіңді бұрынғы биліктен ажыратып, бөліп алу үшін заттарды жаңа ұлттық түске бояп, өз ою-өрнегіңді қоссаң жеткілікті секілді көрінген...
Ал Алматыда тоғысқан төрт қылқалам шебері осы мәселеге байланысты көзқарастарын ортаға салды. Ою-өрнек мәдениеттерді жақындастыратын тәсіл ғана емес, сонымен бірге медитациялық әдіс екенін түсіндіруге ұмтылды. Бұл ретте олардың шығармашылығындағы ою-өрнекті тек пластикалық форма ғана деп емес, барынша кең мағынасында оны өнер арқылы сыртқы ұқсастықпен ғана шектелмейтін, ғаламның шынайы табиғатын өнер арқылы жалғастыруға деген талпыныс деп те түсіну қажет.
Олардың шығармашылығында иерархия жоқ, бұл жерде бейнелеу және қолданбалы өнер, дәстүрлер мен инновациялар, асқақ өнер мен бұқаралық мәдениеттің бәрі ұштасып жатыр. Ендеше, көрмеге келген танымал көршілеріміз туралы қысқаша баяндайық.
«Ою-өрнек – ұлттың төл өнерінің аса маңызды бөлігі»
Өзбекстандық қылқалам шебері Диляра Каипова өзбектің дәстүрлі икат ою-өрнек мотивтерін заманауи танымал мәдениеттің бейнелері мен нышандарын – Микки Маус, Капитан Америка, Крик белгілерімен араластыра отырып, жаңаша түсіндіреді. Танымал поп өнердің бейнелері абр маталар мен халаттарға ауысып, солармен «астасу арқылы» жаһанданудың нышанына айналып, олардың ұлттық құндылықтар мен ұлттық бірегейлікке қалай әсер еткенін паш етеді.
Каипованың матадағы еңбектері алғаш рет 2016 жылы Ташкентте көрсетіліп, содан бері Қырғызстан, Грузия, Ресей және БАӘ елдерінде болып қайтты. Суретшінің шығармашылығы туралы BBC корпорациясы репортаж түсіріп шығарған.
«Ою-өрнек – ұлттың төл өнерінің аса маңызды бөлігі, әрқайсысының өзіндік семантикасы мен мақсаты бар, олар кез келген халықтың тарихы мен өзіндік ерекшелігін бойында сақтайды. Мен ескі мен жаңаның, «өзіміздікі» мен «өзгенің» шиеленісіне назар аударту үшін халықтық өнердің осынау кемел әрі тамаша әлеміне кіріп, оған «бөтенді» енгіземін, икаттың бояулары мен ою-өрнектерінің бұлдыр поэтикалық әлемін бөгде мәдениеттің қатаң минималистік белгілерімен айқастыруға талпыныстар жасаймын», дейді Диляра.
«Бәрі туралы» шексіз өрнек құрастыруға болады
Бішкектік Марат Райымкулов – «705» шығармашылық тобының негізін қалаушылардың бірі. Ол өзінің заманауи театрландырылған қойылымдарымен Алматыға бұрын да келді. Райымкулов графикалық туындылар мен ойдан шығарылған немесе күнделікті өмірден алынған қиял-ғажайып бейнелер мен оқиғалар өзіндік ерекше ою-өрнекке айналатын монументалды көркем суреттер салады.
Райымкуловтың туындылары Қырғызстанда, Норвегияда, Швейцарияда, БАӘ, АҚШ, Италияда, оның ішінде 2011 жылғы Венеция биеннале шарасында Орталық Азияның павильонына қойылған.
«Бастапқыда өзім жұмыс істейтін графика мен ою-өрнектің өзара қалай әрекеттесетіні түсініксіздеу болды. Ою-өрнек біздің түйсігімізде, түпсанамызда симметрия мен ассиметрия заңдарына толы этностық оюлы элемент ретінде қабылданады. Әйтсе де, егер ою-өрнекті табиғаттың, социумның немесе басқа да әлдененің элементтерін қамтитын өрнек ретінде қарастыратын болсақ, дәл осы тұста өзім жұмыс істейтін суреттермен арада параллельдер тартуға болады. Мен балалық шағымнан бастап Ғаламның эволюциясы, жер бетінде тіршіліктің түзілуі, адамдар арасындағы мәңгілік достық пен күрес туралы таңғаларлық теориялар жинақталған түрлі суреттерге толы энциклопедияларға қызығатынмын. Осылардың барлығынан ешкімді ұмыт қалдырмай «бәрі туралы» шексіз өрнек құрастыруға болады. Бұл қызығушылығым түрлі сипатта суреттерде көрініс табады деп ойлаймын. Бұл минералдар, елестер, адамдар, озбырлар, бациллалар мен кометалар туралы түрліше энциклопедиялар», дейді Марат.
«Арт маманы емес мен үшін мұндай көрмеге қатысу аса қызықты»
Ақтөбелік қылқалам шебері Бақыт Бүбіқанова жаңа көркемсуреттер сериясында тор сызықты дәптердің бетін сурет салатын полотно ретінде қарастырады. Бейнебір мектеп қабырғасына қайта оралғандай, «дәптер беттеріндегі» тор сызықтардың аясында түрлі ою-өрнектерді салады. Көбіміз сол дәптер беттеріне суретті құр түйсікпен сызатынбыз. Осынау ойланбастан салынған оюлар мен өрнектер біздің көрнекті кодымыз бен психикамыздың бейнесіне және өз дәуіріміздің ескерткішіне айналмақ.
Бақыт қазақстандық жаңа буын қылқалам шеберлерінің айтулы өкілдерінің бірі. Оңтүстік Корея, Әзербайжан, Франция, Ұлыбритания, АҚШ, Ресейде өз көрмелерін өткізген. Оның туындылары 2019 жылғы Венеция биеннале шарасында Қазақстанның дебюттік павильонына қою үшін іріктеліп, соңғы сәтте өтпей қалады.
«Арт маманы емес мен үшін Aspan Gallery ORNAMENTUM көрмесіне қатысу аса қызғылықты. Мен басқа суретшілердің туындыларын, көрмелерді және бізге тиесілі дүниелердің ортақ кеңістікте қалай көрініс табатынын ұнатамын. Менің қолымнан шыққан туындылар өзгелерден «көшіріп алынғандықтан» маған тиесілі еместігімен де қызықты. Яғни, мен алдымен материалдар жинадым, сурет салдым, өз қолымды қойдым, бірақ бұл туындылар іс жүзінде менің санамнан шықпаған ақпаратты жеткізеді», дейді Бақыт.
«Кез келген билік дәстүрлі ою-өрнектің қасиетіне арқа сүйейді»
Елена мен Виктор Воробьевтар – Венеция биеннале шарасының (2017) негізгі экспозициясында өз туындыларын көрермен назарына ұсынған тұңғыш ортаазиялық суретшілер.
Олар 2015 жылы Алматыдағы Қастеев атындағы өнер музейінде өткен өздерінің «Ұйқыдағы суретші» атты ретроспективалық көрмесінде «Ою-өрнекші – Орнаментализатор» атты қазақтың ою-өрнектері формасында лабиринт түріндегі монументалдық инсталляциясын орнатқан-ды. Осы көрме арқылы жаңа жобалардың сериясымен бастаған тақырыптарына қайта оралды.
Олар айналадағының бәрінен ою-өрнектің ізін табады және біз көбінесе байқай бермейтін қарапайым заттарға жеңіл әзіл-қалжыңмен назар аудартады.
«Халықтық мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде ою-өрнекке магиялық сипат беріледі. Халықты өзгеше әсерге бөлеу, сиқырлаудың түрлі амалдарына баратын кез келген билік дәстүрлі ою-өрнектің осынау қасиетіне арқа сүйейді. Осы функцияға ие болу арқылы ою-өрнек саяси ықпал жүргізу құралына айналады. Ғаламдық «өрнек» жасау үшін, магиялық қолөнершілікті қолдану объектісі, «негізі» ретінде танылатын халықты жаппай «ою-өрнекке айналдыру» құбылысы жүріп жатыр», дейді Елена.
АЛМАТЫ