2017 жылы Тұңғыш Президент – Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» Жарлыққа қол қойды. Кезең-кезеңмен көшірудің іс-шаралар жоспары 2025 жылға дейін әзірленіп, орфографиялық, әдістемелік, терминологиялық, техникалық және ақпараттық сүйемелдеу жөніндегі 4 жұмыс тобы құрылған болатын. Осы уақытқа дейін жалпы латын графикасына негізделген әліпби жобалары авторлардың тікелей қатысуымен ғалымдар тарапынан талқыланып, сараланды.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев латын графикасына негізделген жаңа қазақ тілі әліпбиін жетілдіруге қатысты тапсырып, «Әліпбиді латын қарпіне көшіру туралы тарихи шешімнің қабылданғанына екі жылға жуықтады. Бірақ қарпімізде әлі де олқылықтар бар. Тіл мамандары жаңа әліпбиді жетілдіруі керек», деген болатын. Содан бері жарты жылға жуық уақыт өтті. Не істелді?
Еске сала кетсек, биыл 20 ақпанда Ұлттық комиссия жанынан құрылған Орфографиялық, Әдістемелік, Терминологиялық және Техникалық сүйемелдеу жөніндегі жұмыс топтарының қатысуымен «Латыннегізді қазақ әліпбиі: ұсыныстар, талқы және нәтиже» атты кеңейтілген кеңес өткізілген болатын. Жұмыс топтарының бірлескен кеңесінде ғалымдар іріктеуден өткен әліпби жобаларын талқылап, нәтижесінде үш жобадан әрқайсысының қажетті тұстарын ала отырып, бір нұсқаны мақұлдаған еді. Алайда кейбір дыбыстардың таңбалануына қатысты әлі де талқылау қажет деп шешілген-ді.
– Тіл – қазақтың жаны. Дербес ұлт екенінің белгісі. Мемлекеттігіміздің символы. Сондықтан да Елбасы «Рухани жаңғыру» аясында тілімізді жаңа деңгейге көтеру міндетін қойды. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев халыққа Жолдауында қазақ тілінің қолданыс ауқымын кеңейту мәселесіне ерекше маңыз берді. Жіліктеп айтсам, осы уақыт ішінде құрамында 70-тен астам ғалым бар Ұлттық комиссия жанындағы 4 жұмыс тобы әліпбиді жетілдіруге арналған 5 отырыс өткізіп, Мемлекет басшысы айтқан олқылықтарға жан-жақты ғылыми талқылау жасады, – дейді Мәдениет және спорт министрлігі Тіл саясаты комитеті төрағасының орынбасары Әділбек Қаба. Оның айтуынша, осы бес ай көлемінде Мәдениет және спорт министрлігі бұған дейін атқарылған жұмыстарды түгелдей қайта пысықтап, қорытындылаған.
Реформаның тетігін әу баста іске қосқан Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев оны демократиялық даңғыл жолға салып жібергенін, өз әліпбиінің мәселесін халық болып шешуге атсалысқанын, сондай-ақ Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл қазына» ғылыми практикалық орталығының үш жылда ересен жұмыс атқарғанын айтқан Орфографиялық жұмыс тобының мүшесі, Филология ғылымдарының кандидаты Анар Фазылжанның пікірі де жоғарыдағы пайыммен үндес.
– Шын мәнінде жазу – қоғамдық құбылыс. Осы себепті жазба коммуникация, жазба мәтіндер қоғамның өз ішіндегі және қоғам мен саяси құрылым арасындағы да қарым-қатынасты орнататын көпір. Сондықтан әліпби мәселесі неге ұзақ талқыланып кетті десек, осы үш жақтың – қоғам, ғылым, саясаттың араласуы әсерінен созылған үдерісті көріп тұрмыз. Бұған дұрыс, не бұрыс деп кесіп баға беру мүмкін емес, себебі осы үшеуіне де дұрыс, оңтайлы жазу құралы – тиімді әліпби қажет. Жан-жақты сараптама мен талдаулар жүргізілді, ең бастысы, Қазақстан Үкіметі жанынан құрылған жазу реформасы жөніндегі ұлттық коммиссияның Орфографиялық жұмыс тобындағы (Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, «Тіл-қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, т.б. ірі ғылыми орталықта еңбек ететін) отандық ғалымдарымыздың әзірлеп ұсынған әліпби жобасы бар. Оны біз шартты түрде «Жетілдірілген умлаут жоба» деп атап отырмыз. Көпшіліктің кең қолдауына ие болған аталған жобаны саяси тұрғыдан қолдап, шешім шығаруды дұрыс деп санаймыз, – дейді ғалым.
Иә, аталған әліпбиді ғалымдар тілтанымдық теориялық білімдерге сүйеніп қана әзірлеген жоқ. Сонымен бірге Білім және ғылым министрлігі арқылы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде, Астана қаласының бірнеше мектебінің жоғары сынып оқушылары арасында, өзге де зияткерлік орындарда, яғни мұғалім, студент, мамандар арасында сынама, талдау, сауалнама жұмыстарын жүргізу арқылы практикалық негізде де тексеруден өткізді. Оған қоса IT мамандардың пікірі тыңдалып, əріптердің Unicode стандартына сай болуы, компьютерде танылу, оқылу жəне конверторлауға икемділігіне назар аударылды. Техникалық сүйемелдеу жұмыс тобы мүшелері диакритикалық таңбаның қай түрі алынса да, Unicode стандартына сәйкестенеді, заманауи техниканың мүмкіндігі зор, қандай таңба болса, да компьютерге икемдеу мәселесі жеңіл шешіледі, сондықтан ең алдымен тілге икемді әліпби жасалу керек деген ұстанымды алға тартты. Сонымен, жетілдірілген нұсқаның теориялық негіздерімен қатар, практикалық және техникалық базалары да ескеріліп отыр. Анар Фазылжанның сөзінен түсінгеніміз, әліпби Президент жарлығымен бекітілген күнде әліпбидің емле ережесі, яғни жаңа әліпбимен жазудың нормативтік базасы да бірге бекітілуі тиіс. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ғалымдары әзірлеп, Орфографиялық жұмыс тобының бірнеше мәрте сараптамасынан өткізіліп дайындалған емлені де әліпби сияқты құзырлы ұйымның шешімімен бекіту – жаңа әліпбидің қолданысқа тез енуін қамтамасыз ететін, оның қоғамдық беделін нығайтатын, жазу реформасының нәтижесін көруге тез жеткізетін маңызды қадам. Бұл өз кезегінде сауатты жазуды бірден қалыптастырып кетуге мүмкіндік бермек.
Елдегі төтенше жағдайға байланысты, алдағы аптада ғалымдар әліпбидегі жекелеген дыбыстарға қатысты онлайн талқылау өткізуді жоспарлап отыр. Соның нәтижесінде Жұмыс тобының отырысы шақырылып, әліпбидің жетілдірілген нұсқасын ғалымдар бірауыздан мақұлданған соң, Үкімет жанындағы латын әліпбиін жетілдіру жөніндегі Ұлттық комиссияның қарауына ұсынбақ.