Сүйенетін тамырың, сыйынатын тәңірің

Сөйтіп, жыл сайын біз «...өз­ге оқыған мырзалар шен іздеп жүр­генде, қорлыққа шыдап, құл­дыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, ұлттық арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді» деп Сәкен Сейфуллин баға берген, қазақ әліпбиінің негізін салған ұлы ғалымның туған күнінде Тіл мерекесін тойлап келеміз.

Шайсұлтан Шаяхметов атын­дағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы есесі кеткен жылдардың жоқтау­шысы, болашаққа батыл қадам­ның басқышындай дүниеге келген ұйым деуімізге болады.

Орталық еліміздегі тіл саясатын іске асырудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру, яғни қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі толыққанды қызметін қамтамасыз ете отырып, латын графикалы әліпби негізінде қазақ тілін жаңғыртуға, тіл мәдениетін одан әрі арттыруға және тілдік капиталды дамытуға бағытталған үйлесімді тіл саясатын жүргізу жолына бел шешіп кірісті.

2017 жылы Үкімет қаулысы­мен қазақ әліпбиін латын графикасына кезең-кезеңімен көшірудің мақсатты жоспары құрылған-ды. Жоспарды іске асырудың ғылыми негіздемелерін әзірлеу үшін еліміздегі беделді филолог, тілші ғалымдардан, тарих саласының, терминология мен ономастика, лингвистика, шетел тілдерінің сарапшыларынан, ІТ мамандардан тұратын жұмыс топтары жасақталды.

Орфографиялық, Әдістемелік, Терминологиялық, Сараптама-техникалық жұмыс топтарының жұмыс бағытын басты мақсатқа лайықтап, олардың қызметін үй­лес­тіру де «Тіл-Қазына» ұлттық орта­лығына міндеттелді.

А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ғалымдары әліпби мен емле ережесінің жобасын әзірлеп, біздің орталық ғылыми-ұйымдастырушылық міндеттерін атқарды.

Латын графикасына көшіру үдерісіндегі Нұр-Сұлтан­нан басталған ғылыми-ұйымдас­тыру­шылық міндеттер өңір­лердегі Тіл басқармалары, тіл оқыту орталықтары, ЖОО, өзге де білім беру мекемелерінде жал­ға­сын тауып отырды. Латын гра­фи­калы қазақ тілінің бірнеше әліп­биінің нұсқалары әзірленді. Бұл күрделі шаруаға қоғам болып атсалысты. «Тіл-Қазына» ұлттық орталығы 40-тан астам әліпби нұсқасын жоғарыдағы жұмыс тобы мүшелерінің талқысына са­лып, түрлі байқау сынақтарын өткізді. Алайда ақпараттық тех­нологиялардың жедел дамыған заманында кейбір тілдің әуезділігі, шетелдік сөздердің бейімделуіне байланысты жазу ережелері бо­йынша сұрақтар туындап отыр. Ғалымдардың осы мәселелерде ортақ шешім табу жолында ғылыми ізденістері жалғасуда. Еліміз бо­йынша байқау сынақ­тары, сауал­намалар шараларына үш жарым миллиондай адам қатысып, қатысушылардың басым бөлігі латын графикасына көшуге дайындығын білдірді.

Қазақ тілінің бәсекелестікке қабі­леттілігін арттырудың тағы бір жолы – ол ақпараттық кеңіс­­тікке тілді бейімдеу, яғни кез кел­ген ақпараттық қосым­ша­лар, плат­формалар, интернет қо­сым­­ша­лары, мобильді қо­сым­шалар, тілді меңгеруге қажет­ті бағдар­ламалар қазақ тілін «түсі­нетін, қабылдай­тын» болуы керек. Ол үшін қазақ тілін­дегі түрлі стильдегі барлық мәтін­дерді бір «ортақ қазанға», яғни қорға жинақтау қажет болады. Бұл бағытта алғашқы нәти­же бар­шылық. Десек те, әрбір дамы­ған елдерде өз тілінің өмір­шең­дігін сақтау мақсатында тілдік кор­пус қалыптастырған.

Сол тілдегі барлық сөздер, сөз тіркестері, мәтіндер, олардың түсіндірмесі, мәтіндердегі әрбір сөздің тіл құрылымындағы орны, тілдің орфографиясына сәй­кес бөлінуі сияқты толық ақпа­рат осы қорда жинақталады. Мұн­дай қор тілдің ақпараттық техно­ло­гия заманында кез келген тілдік материалдарды өңдегенде, пай­да­ланғанда бағалы қазына болады.

Бізде де қазақ тілінің ұлттық корпусын дайындайтын уақыт жетті. Бұл бағытта жұмыстар бас­талып та кетті.

Қазақ тілін ақпараттық кеңіс­тікке бейімдеу мақсатында түрлі сайттар, мобильді қосымша­лар жасалып, қолданысқа енгізіліп отыр. Солардың бір парасына тоқталып өтуімізге де болады.

Жасанды интеллект техноло­гия­сы бойынша қазақ тілін өз бетін­ше үйренуге арналған www.tilqural.kz порталы – қазіргі таң­да тіл үй­ренуге ынталы адам­дарға жақсы мүмкіндік. Аталған пор­тал қазақ тілін 5 деңгей (қарапайым, базалық, орта, ортадан жоғары және жоғары) бойынша меңгеру­ге жол ашады. Порталдың функциясы әрбір қадам сайын тіл үйренушінің әрекетіне, оның қарым-қабілетіне, тілдік білімінің даму динамикасына қарай әртүрлі сценарийде оңай және қысқа уақытта материалды меңгеруіне көмектеседі. Әр сеанс сайын тіл үйренушінің келген жерінен жал­ғастырып, тіл үйренушінің сөздік қорын жетілдіру арқылы, грам­матикалық бірліктерді мең­геруге және сол арқылы, тың­дап, яғни естігенін түсіну, оқы­ға­нын түсіну, сөйлей білу мен жаза білу қабілеттерін күн санап арттыра береді. Соңында тіл­дік тест тапсыру арқылы тіл үйрену­шінің қай деңгейде қазақ тілін меңгергендігін растап бере алады.

Сөздер мен сөз тіркестерінің мазмұнын, мағынасын, жаңа сөздер мен көнерген сөздердің мағынасын анықтайтын жаңа портал www.sozdikqor.kz қолданысқа енгелі бері тіл мамандары мен жур­­­на­листер, қаламгерлер, ма­­қ­а­ла әзір­леуші мамандар, мем­ле­кеттік қызметтегі құжа­тай­налым мамандары мен жалпы тілге қызығушылар тарапынан жақсы пікірлер естілуде. Осы пор­талдың Telrgram бот каналы да іске қосылды.

Қазақ терминінің өзекті проблемаларына арналған www.termincom.kz сайты кез келген азаматқа жаңа терминдерді талқылауға, сараптамадан өткізу шараларына қатысуға мүмкіндік береді. Ақпараттық алаңда кез келген термин жобасына пікір білдіруге болады.

Ономастикалық атауларды іздеу, олардың тарихы, жер-су атаулары, көше атауларын анықтайтын www.atau.kz сай­ты­ның да елжанды азаматтардың көңілінен шығары даусыз. Кез келген елдің өткені мен бүгінінің сабақтастығы оның жер-су атау­лары арқылы көрініс табатыны белгілі. Сол секілді қазақ елінің жер-су атаулары да халықтың сан ғасырлық тарихынан сыр шертеді. Биылдан бастап Солтүстік Қазақ­стан, Қарағанды облыстары бо­йынша ономастикалық атауларды тарихи-диахрондық әдіс арқылы зерттеу басталды. Бұл ретте жобаны орындауға, іс-шараның өзегі ғылыми ізденістер болғандықтан, құрамында алты ономаст-ғалым бар жұмыс тобы құрылды.

Қазақ әліпбиін латын графикасына кезең-кезеңімен көшіру үдерісі де ақпараттық қолдауды қа­жет етеді. Осы мақсатта www.qazlatyn.kz арнайы порталы әзір­леніп, интернет желісіне қо­сы­лып, қазір ол үздіксіз қызмет істеп тұр. Порталға бір графикадан екін­шісі­не және керісінше аударатын конвертациялау функциясы қосылған.

Осының бәрі айтқанға оңай бол­ғанымен, іс жүзінде ғылыми негізді ауқымды шаруаларды қамтиды.

Сонымен бірге ақпараттандыру және коммуникация саласындағы қазақ тілінің қолданылуын жетіл­діру, мәдениет пен халыққа қыз­мет көрсету, БАҚ және бизнес сала­сында мемлекеттік тілдің қол­да­ны­сын реттеу, әлеуметтік беде­лін арттыру бағытында қыруар іс атқарылып жатқанын айту парыз.

Халықаралық коммуни­ка­цияда қазақ тілінің қолда­ны­луын кеңейту, Қазақстан азамат­тарының тілдік капиталын дамыту мәселелері заманауи тәсілдерге жүгінгенде ғана жоғары нәтижеге қол жеткізеді. Осы ретте біздің ма­мандар да ғы­лым мен техника жетістіктерін барынша пайда­лануға тырысуда.

Орыс тілінің коммуникатив­тік-тілдік кеңістікте қолданылуы, этностық топтардың тілдерін дамыту, қазақстандықтардың линг­вис­тикалық капиталын арттыру мәселесі де назарда ұсталуда.

Мәдениет және спорт ми­нистр­лігі Тіл саясаты комите­ті жо­ға­рыда көрсетілген міндет­терді іске асырушы орталық мем­лекет­тік атқарушы орган ретінде «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-прак­ти­калық орталығына тікелей тапсыр­ма мен тапсырыстар беріп келеді.

Тек биылдың өзінде ғана бір­қатар ауқымды шаралар атқа­рылды.

Соның ішінде шоқтығы биік шара ретінде Үкімет жанын­дағы Республикалық Термино­ло­гия және ономастика комиссия­сы­ның жұмысын қамтамасыз ету қыз­метін атап өткен орынды. Турасын айту керек, терминология – бү­гін­гі таңда көпшіліктің көңі­лін алаң­датқан өзекті мәселенің бірі. Сон­дықтан осы бағытта биыл нақты бірнеше іс-шаралар жасал­ды. Лингвистикалық сараптама жүр­гізу жүйелі түрде қолға алынды.

Мауысым айында дәстүрлі «Мемлекеттік тіл және БАҚ» республикалық байқауы өткізілді. Елу алты журналистен 116 материал келіп түсті. Қазақ тілінің проблемаларын айшықтап айтатын, оның шешу жолдарын нұсқайтын ғылыми-публицистикалық «Тіл және Қоғам» электронды альмана­ғы жыл сайын жарыққа шығады.

Қазақ тілін насихаттаудың аса тиімді тәсілі – телевизиялық бағ­дар­ламалар әзірлеп, көрер­мен­­дерге ой салу. Жылма жыл түр­лі сценарий бойынша телебағ­дар­ла­ма­лар әзірленіп, көрерменге жол тартады. Бұл жобалардың маз­мұны тілдік ахуалға, тілдегі жүріп жатқан реформаға байланысты өзгеріп отырады. Биылғы тележоба «1 минут» деп аталады.

Одан бөлек, «Ілеспе аударма: теориялық негіздері мен практикасы» курсы бойынша қазақ тілінен ағылшын және орыс тілдеріне ілеспе аударма жүргізу дәрістері ұйымдастырылды. Бұған дейін қазақ-орыс, орыс-қазақ тілдеріне аударушыларға арналған курстар ұйымдастырылса, бұл жолғы шара тұңғыш рет, мемлекеттік тілдің мәртебесін асқақтату мақсатында қазақ-ағылшын, ағылшын-қазақ тілдері мамандарына арналды.

«Тіл-Қазына» орталығы қазақ тілінде сөйлеудің мәдениетін арттыру, мерейін көтеруге бағыт­тал­ған түрлі республикалық шара­ларды ұйымдастыруда. «Тіл шебері», «Абай оқулары», «Тіл-дарын», «Мемлекеттік тіл – тәуел­сіздік символы», «Мен қазақ­ша сөйлеймін», «Қазақстан халқы тілдері» және т.б. түрлі рес­пуб­ликалық байқаулар, кон­курс­тар мемлекеттік тілді әртүр­лі жас­т­ағы азаматтар арасында наси­хаттауға бағытталады. Мұндай іс-шаралардың маз­мұны мен мақсаты жүйелі үйлесті­рілгенде ғана нәтиже берері бел­гілі. «Тіл-Қазына» орталығы жыл сайынғы конкурстарға мони­торинг жасап, өзгерістер мен толықтырулар енгізіп, заман талаптарына сай оларды жетілдіріп отырады.

Биылғы тағы бір жаңалық – ол Қазақстанда және шетелдерде қазақ тілін үйрету және ілгерілетуге арналған «Абай институты» жобасы. Бұл жо­ба шетелдердегі қазақ қандас­тары­­мыз үшін және шетелдік аза­мат­тар үшін қазақ тілін үйрету, мәдениетін, тарихын, дәстүр­лері мен ұлтымыздың бүтін ел ретіндегі болмыс-бітімін наси­хаттауға арналған. Биыл Гер­мания, Франция, Түркия, Иран және Ресей мемлекеттерінде қазақ тілін оқыту курстарын жүргізу таңдап алынып отыр. Әлемде мұндай тәжірибе бар. Оны көріп те, естіп те жүрміз. Мысалы, Гер­манияда әйгілі Гете институты, көршілес Ресейде атышулы Пушкин институты, Испания­да атағы жер жарған Сервантес инс­­титуты бар. Сол секілді түрік бауырларымызда Юнус Эмре институты бар. Бұл институт бүкіл әлем бойынша 25 мемлекетте түрік мәдениеті орталықтарын ашып, жұмысын үйлестіріп отыр. Орталықтарда Түркияның мәдениетімен, өнерімен және тарихымен танысады, сонымен қатар түрік тілін үйретеді. Лондонда орталықтың ашылуы­на Түркия президенті А.Гюль қатысып, былай депті: «Ұлы державалар тек дипломатияның көмегімен ғана емес, мәдени капиталдың көмегімен де танылады. Сондай-ақ «Юнус Эмре атындағы Түрік мәдениеті орта­лықтары – Түркияның «көрін­бей­тін» күші. Біздің мәдени мұ­рамызды сақтау – мемлекетіміздің ең үлкен күші». Мұндай ұлттық орталықтардың маңызы туралы бұдан асырып айту қиын.

 «Абай институты» жобасын іске асыру серіктестігіне білім, ғылым мәдениет салалары ғана емес, экономика, қаржы, саясат, сауда-саттық сияқты басқа да салаларда жұмыс істейтін отан­дық және шетелдік мекеме­лер мен ұйымдар, сондай-ақ қауым­­дастықтар, қорлар, орта­лықтар кіре алады. Қазақ­станның консулдықтары бар елдерде қазақ тілін үйрену үшін жағдай жасау бойынша шаралар іске асырылуда. Ғылым және білім беру саласында, тіл теориясы, елімізде және шетелдердегі әлеуметтік-қоғамдық, саяси-экономикалық және ғылыми-техникалық сала­лардағы қазақтың әдеби тілін қол­данудың әсерлілігі мен ерек­шеліктері бойынша әртүрлі тақы­рыптарға онлайн-курстар мен бейнедәрістер өткізу жос­пар­ланып отыр. Ұлы Абайдың шығар­машылық мұрасы мен идея­ларына арналған іс-шаралар, конкурстар ұйымдастырылатын болады. Қазақ диаспоралары мен ирриденттеріне қазақ тілін, әде­биеті мен фольклорын үйренуге контент қалып­тастыр­мақшы, ұлттық мәдениет пен өнеріміз насихатталады. Әлемдік тілдер, әріптес елдердің тілдері бойынша Елшіліктер жанынан тілдесім клубтары, кітап клубтары, оқыту курстары ұйымдастырылады.

Қазақстан халқы тілдері мере­кесіне орайластырылып жыл са­йын қыркүйек айы түгелдей тіл шаралары, тіл фестивалі ретінде өңір-өңірлерде кеңінен аталып өтіледі. Еліміз бойынша семинарлар, конференциялар, дөңгелек үстелдер, байқаулар, конкурс­тар, сұхбаттар, теле, радио­бағ­­дар­ламалар, марапаттаулар, құт­­тықтаулар түрінде жүздеген шара­лар ұйымдастырылмақшы. Нақ­тылап айтсақ, облыстық, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шым­кент қалалық тілдерді дамыту бас­қар­малары барлығы 485 іс-шара, өңірлік тілдерді оқыту орта­лықтары – 130-дан астам іс-шара өткізуді жоспарлап отыр.

Бұл айтылғандар – «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практи­ка­лық орталығы атқарып жатқан сан-салалы қызметінің негізгі бағыттары ғана.

Әлібек АСҚАР,

Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының бас директоры