Өзгелерді аласартпай, өзімізді биіктетейік

Мәселен, Ван Гог, Леонардо да Вин­чи, Микеланджело, Рафаэль, Пикассо деп таңдай қағамыз да, шеберлігі аталған дарын иелерінен артық болмаса, титтей де кем түспейтін Әбілхан Қастеев есімдері назардан тыс қалады. Болмаса, Лучано Паваротти, Пласидо Доминго, Роберто Алания, Марселло Альварез деп тамсанып жүріп, Күләш Байсейітова, Жүсіпбек Елебеков, Амангелді Сембин, Жәнібек Кәрменов сынды даланың тума таланттарын санадан сырт шығарамыз. Сол секілді Голливуд пен Болливудтың өнімдеріне өрекпіп, Сергей Безруков пен Екатерина Гусеваны, Брэд Питт пен Анджелина Джолидi, Шахрук Хан мен Айшвария Райларды пiр тұтып, жылтырағанына мәз болып жүріп, Шә­кен Айманов, Қасым Жәкібаев, Нұр­мұхан Жантөрин сынды ұлттық өнердің майталмандарын ойға алуды жиі ұмытып жатамыз. Әрине, егер сөзі­міз бен ісіміз бір жерден шығып, талға­мымыз дәл жоғарыда аталған дарын­дардың деңгейімен дөп түсіп жатса, онда ештеңе демес едік. Алайда сөзбен таудай қылып бастаймыз да, нақты іске көшкенде соңын қылдай қылып аяқтаймыз...

Бұлай деуімізге себеп – күнұзын экран алдында тапжылмай отырып тамашалайтын заманауи кино өнімдері мен құлақ құрышын қандыра тыңдайтын әуенге, жалпы өнерге деген көзқарасымыздың деңгейінің төмендеп кетуі. Талғам мен деңгейді былай қойғанда, сол шет­­ел­ден толассыз тасымалданып жат­­қан өнімдердің қазақ танымымен қан­­шалықты қабысып, тоқайласып жатқандығы да көңілде алаң тудырады. Жат менталитеттің санамызды жаулап та, улап та жатқаны және рас. Сондықтан болар, жаһандану ғасырындағы шетелдік құндылықтардың санамызды жаппай жаулауынан өзімізше іштей сақтануға тырысамыз. Баламыз ізгілік пен мейірім нұрынан ада, жауыздықтан өзге берер титімдей тағылымы жоқ анимациялық өнімдерді көргенше, ұлттық құнарға бай қазақ ертегілері негізіне құрылған мультипликациялық фильмдерді көрсе, жастарымыз даңғыр-дұңғырдан көз ашпайтын дүбәра музыка мен әңгүдік киноны тыңдап, тамашалағанша, қазақы қалыпқа сай қайнардан қанып ішсе деген ізгі үміт әрқайсымыздың ойымызда оралып тұрғанымен, бәрібір арзан дүниеге әуес келеміз. Өйткені біз үшін шетелдің қандай болсын өнімі – классика саналады. Дұрысын да, бұрысын да мінсіз деп қабылдап, өзіміздің төл өнерге менсінбей қарауға бейілдіміз.

«Қазақтың Пушкині», «Қазақтың Витасы» деп әсіре таңдай қағу да біздің табиғаттан алшақ емес көрінеді. Бұл жердегі жалғыз-ақ түсініксіз жайт: неге біз өз дарынымызды өзге ұлттың өлшемі аясында бағалауымыз керек? Және біздің Мағжан неге екінші Пушкин болуы керек? Болмаса Төлеген неге екінші Лермонтов болып өзгенің көлеңкесінде қалуға тиіс? Біз тамсана таңдай қағар сол шетел қай ұлысын өзге елдің талантына теліпті? Бәрі де өздерінікі! Осы бір қағидатты санаға сіңіріп, айналасына мойындата алғаны үшін де, біз ұлылықты сол шеңберде өлшейміз? Әйтпесе, Абай, Мағжан, Ахмет, Әлихандарды кім ұлы емес дейді? Өзіңде бардың қадіріне жете білгенде ғана, өзгеге де бағалы болатынымызды неге есімізден жиі шығарып ала береміз осы? Бүгінде бір өнерпаз шетелге бағын сынауға кетті дегенді естісек: «Е, дұрыс. Ел көріп, жер көріп қайтқан жақсы ғой» – деп, әзіл аралас пікірімізді білдіріп, сөзбен шығарып салып жатамыз. Сол өнер майталмандарының тек өзінің жеке басының мүддесі үшін емес, күллі алаштың абыройын арқалап кеткендігін, бойындағы бар мүмкіндігін сарқып беріп, қазақ атын әлем жұртшылығына мәшһүр етуге, сан қырлы өнерімізбен жатжұртты мойындатып жүргенін тіпті де ескергіміз келмейді. Ал бізде қазақ атын әлемге әйгілеп жүрген ондай таланттар жетерлік.

Мәселен, кезінде сонау 1925 жылы Парижде өткен Дүниежүзілік көрмеде болған этнографиялық концерттерге қа­тысып, ән шырқап, талай жұртты өне­рімен табындырған Әміре Қашаубаев салып кеткен сара жол сол Францияны бүгінде бұлбұлдай үнімен баурап жүрген Майра Мұхамедқызының әсем әуенімен өз жалғасын табуда. Әлемді әнімен әлдилеген дүлдүл Димаштың даралығы өз алдына бір төбе. Құбылыс!

Димаштың музыкадағы даңғыл жо­лы енді басталса, ерек үнімен шар­тарап­ты мойындатып жүрген Майра Мұхамедқызының өнеріне шетелдік тыңдарман талайдан тамсана қол соғады. Сұрағандарға «Шетелдегі менің екінші атым – Қазақстан!» деп жауап беретін әншінің шығармашылық өміріндегі айтулы кезеңі Францияның Гранд-опера театрымен (Opéra National de Paris) келісімшарт жасауынан басталады. Әлемдік опера аренасына Пуччинидің «Богемасындағы» Мюзетта рөлімен дебют жасап, опера жұлдыздары тенор Роберто Аланья, Марселло Альварез қатарлас әншілермен бірге ән салған қазақтың қараторы қызы әлемдік клас­сикалық операның үздік үлгілеріне қа­тысып, жетекші партияларды орындап, бүгінге дейін талай белесті бағындырып келеді. 2005 жылы Майра Мұхамедқызы әйгілі опера жұлдызы Пласидо Домингоның шақыруымен АҚШ операсының биігіне көтерілді. Ва­­шингтон ұлттық опера театрында П.И.Чайковскийдің «Орлеан бикешінен» Агнесс Сорель партиясын орындап, аты аңыз­ға айналған әлемдік опера жұлдызы Ми­релла Френимен бір сахнада ән салу ба­қыты да осы бір қазақ қызына бұйы­рыпты. Керемет орындаушылық шебер­лігіне қоса, табиғат берген ажары мен өнері астасқан дарынды әншіні бүгінде дүние жүзі танып, мойындайды. АҚШ-тың беделді басылымдарының бірі «The Washington Times» газетіндегі: «Тамаша дауыстың иесі Майра Керей бірегей дарынымен, табиғи қуатты, ашық таза, жағымды да әдемі дауысы­мен көрермендер жүрегін жаулап алды. Майра Керей Вашингтон операсына үлкен рөлдермен қайта оралатынына кә­міл сенеміз», деген пікір де жоғарыда аталған ойымызға дәлел бола алады.

Әлемнің талай алпауыт елдерін ға­жайып даусымен, ән құдіретімен мо­йындатқан бір жан – Майра Мұха­медқызы болса, қылқаламның қуатымен де қазақтың қарымын, қолтаңбасын танытуға болатынын дәлелдеп жүрген және бір талант – Ерболат Төлепбай десек артық айтқандық емес. Қазақ сурет­шілерінің арасынан алғаш болып туын­дыларын Мәскеудегі Третьяков галереясының төріне ілген де осы аға­мыз екен. АҚШ, Испания, Франция, Жапония, Түркия, Сингапур сияқты 40-тан астам өркениеттi елдерде болып, ұлтымыздың мерейiн үстем етіп, ұлт­тық өнердi ұлықтап жүрген қылқалам ше­берінің туындыларына әлемдік сурет сыншылары да жоғары бағасын беріп, мойындап үлгерді. Суретшінің ру­хани дүниесі – қазақ өнерінің қазіргі ты­нысының көрінісі. Демек Ерболат есімі арқылы да қазақ өнері жат елдерде де мойындалып жатыр деп сенімді түрде айта аламыз.

Қазақ киногерлерінің арасынан да әлемдік аренаға суырылып шық­қан кино мамандары жеткілікті. Солар­дың ішінде өзіндік режиссерлік қол­таң­басымен ерекшеленіп жүрген Са­ты­балды Нарымбетовтің орны айрық­ша. «Сегіз ұлым бір төбе, ер Төсті­гім бір төбе» дейтініміздей, Сатыбал­ды Нарымбетовтің де шығармашы­лы­ғын­дағы өзге туындылары бір төбе, «Мұс­тафа Шоқайы» мен «Аманаты» бір тө­бе деп ерекше атап өтуге болады. Сол секілді режиссер Ақан Сатаевтың «Ана­ға апарар жолы» да жер жүзін аралап, қазақ өнерін әлемге әйгілеп жүр. Бұл қа­тарға авторлық фильмдерге жиі баратын Дәрежан Өмірбаев, Әмір Байғазин сынды таланттар шығармашылығын және қосып қоюға болады.

Кезінде кино өнерi қайраткерлерінің бiрi Мәжит Бегалиннің: «Мен фильмдi өзiмнiң қазақ көрермендерiм үшiн түсiремін. Ең әуелi менiң фильмiмдi өз елiм қабылдауы керек. Содан кейiн өзге елдер мойындасын» деген пiкiрін бүгінде нақты ісімен дәлелдеп жүрген өнер майталманының бірі – осы Саты­балды ағамыз. Режиссер Сатыбалды Нарымбетов түсірген «Мұстафа Шоқай» кинокартинасы бүгінде тек қазақ қана емес, АҚШ пен Ұлыбритания көрер­мен­дерінің де аса жоғары бағасына ие. Түркі дүниесі даңқты күрескерінің қасиетті де қасіретті ғұмырынан сыр шертетін аталған кинокартинаның әлем рухания­тынан алар орны да елеулі екенін айта кетуіміз шарт. Демек, әлем «Мұстафа Шоқай» арқылы қазақты танып, мойын­дап жатса – халқымыз үшін үлкен абырой, режиссер еңбегінің, бастысы – Алаш мұратының ақталғаны.

ТҮЙІН:

Егер өзінің зорын қор тұтпайтын, өзгенің қаңсығын таңсық көрмейтін ел бола алсақ, бізге жаһанданудан қорқа­тын түк те жоқ. Себебі, біз қаласақ та, қаламасақ та – жаһандану бар, оны тежеу қолдан келер шаруа емес. Қазір «Жаһандану деген – мен» деп кеуде керіп, осынау дүбірге именбей енген елдер көп. Бұл – бір аламан, өзіңе керек­тісін, пайдалысын елден бұрын ал, өзгеге керектіні екшеп бер. Өзге мені жаһандандырады деп емес, өзгені мен жаһандандырам дейтін өрлік керек біздің ұлтқа. Мәдениетіміздің мәйегін, дәстүріміздің дәйегін қаузасақ, өзіміз соған сай болсақ, ұтылмасымыз анық.