Есіңде болар әр күнің

Өмірдің мәнін, мағынасын, достық пен жолдастықтың ара қа­ты­насын, нанның, ақшаның қадірін түсініп қалған, білімге тал­пынған қыз-жігіттер болатынбыз. Күні кеше бірі падашы, бірі қойшы, бірі шахтер, бірі монтер, бірі моряк, бірі солдат, бірі сауыншы, бірі диқан, бірі дүкенші, бірі шофер, бірі тракторист, бірі комсомол қызметкері, бірі құрылысшы боп әр салада жұмыс атқарып келген 50 бала тұңғыш рет 1 қыркүйекте үлкен аудиторияда бас қостық. «Аудитория» деген сөзді бірінші рет осында келгенде естігендер де бар. Біз үшін бәрі таңсық, бәрі жұмбақ, бәрі ғажап, бәрі сесті. Университет мұғалімдерін көре бастадық. Мырзатай Жолдасбеков, Ханғали Сүйіншәлиев, Темірғали Нұртазин, Бейсенбай Кенжебаев, Зейнолла Қабдолов, Орынбасар Төлегенов...

Академик дегенді (Ісмет Кеңес­баев) естуіміз болмаса көрме­ген­біз. Аудиторияға академик кіріп келгенде бәріміз таңғажайып құ­былыс көргендей орындарымыздан атып тұрып, жансыз адамдай қаттық та қалдық. Сөйтсек, оның да екі қол, екі аяғы бар, біз­­ге ұқсаған дене мүшелері де тү­гел, кәдімгі адам екен. Тіпті «Сә­­ләматсыздар ма?» деп қазақ тілінде сөйлей де алатын боп шықты.

Ол сөйлеп кетті. Сәлден соң ба­рып: «Неге түрегеп тұрсыңдар! Отырыңдар!» – дегенше түрегеп тұра беріппіз.

Бірі шофер, бірі монтер, бірі падашы, бірі сауыншы боп келген 50 қыз-жігіт сатырлап отыра кеттік те, академиктің аузына үңілдік.

Студенттік өміріміз осылай бас­талып еді-ау!

Бір-бірімізбен таныса баста­дық. «Не зат», «құйттай», «мен қас­қа» деп сөйлейтін, әдемі деген­ді «әйбәт» дейтін, «тұра тұр­чаңчы, чай ічіп болайын», «ой, са­баз!», «пысқан діңке» (піскен қауын), «жүдә жақсы болды» деп сөйлейтін әртүрлі тақылеттегі жастардың жаппай танысу процесі басталып кетті. Құданың құдіреті, адамдар достықты таңдамайды екен, «достық» дегеннің өзі адамдарды іріктеп, сыпайы достық, көңіл достық, шын достық деген ұғымдар да бірте-бірте анықтала бастайды екен.

Басқалармен де араластық, бірақ өзгелерден гөрі шағын топ көбірек бірге жүре бастадық. Олар: бұрынғы Гурьев, қазіргі Атырау облысы, Тайсойған ауданынан келген, бізден бес жас үлкен, ақын ретінде аты шыға бастаған Марат Отарәлиев, маңғыстаулық Лебен Сәдуақасов, шым­кенттік Төлен Әбдіқаниев (шашы қою болған соң жалды Төлен деп атап кеткенбіз), Ақ­мұратов Төлен (шашы сұйықтау болған соң жалсыз Төлен деп кеткенбіз), Жамбыл облысының «Өскен өркен» ауылынан Әділ Дүйсенбеков, Елен Әлімжанов, Ма­рат Отарәлиев ауылда 5 жыл әртүрлі жұмыс істеп келіп оқуға түскен, ал жалды Төлен болса Ащысай кен орнында 7 жыл шахтер боп істеген. Жалсыз Төлен екі жыл мектепте еңбек етіпті, Әділ Дүйсенбеков «Өскен өркен» колхозының кеңсесінде жұмыс атқарған, мен болсам монтермін.

Жас жағынан да, кәсіп жағынан да, мінез жағынан да әрқилы осындай студенттер университеттегі оқу басталған күннен бастап, бі­ті­ріп шыққанша жұбымыз жазыл­мады. Бізді біріктірген не еді? Уақыт биігінен қарап тұр­сам, бізді біріктірген күш – бір-бірі­мізге деген адалдық екен. Сонан соң – юмор. Бір-біріміздің кем­ші­лігімізді көре қалсақ оны әзілге ай­налдыру, білместікке кеші­рім­мен қарай білу, бар кезде де, жоқ кезде де қалпыңнан өзгер­меу, қажет кезінде бір-бірінің қасынан табылу.

Сондай достардың бірі – Сен едің, Әділ! «Құдай ажыратпаса адам ажыратпас дос» деген рас болса, біз дәл солай өмір сүріп, екеумізді Құдай ажыратқанша арамыздан қыл өтпеді. Тәуелсіздік алған соң «Егемен Қазақстан» газеті жаңа астана – Ақмола қала­сына ауысты да, сен де өзің қызмет істеп жүрген ұжымыңмен бірге жаңа жерге қоныс аудардың.

Арамыз алыстады, көңіліміз алыстаған жоқ, сен суық жаққа кеттің, көңіліміз суыған жоқ, Оң­түс­тік астана мен Солтүстік аста­на­­ның арасы мың шақырымнан астам, жүрегіміз адасқан жоқ. Астанаға келген сайын сағыны­шы­мызды саябырсытып, құшақ­тасып жатқанымыз. Бірге отыр­ғанда не туралы сөйлеуші ек? Әрине, жас­тық шақ, студенттік кез, І курс­та мақта теруге апарған кездегі қызық оқиғалар, жыл сайы­н ас­тық жинауға тың облысына апар­ған кездегі бастан кешкен қы­зықтарымыз... Орыс механизаторларымен ерегіс. Төбелес. Бокс секциясына қатысып жүрген ақын Жұматай Жақыпбаевтың өзінен екі еседей ұзын, еңгезердей комбайнерді бір-ақ ұрып серейтіп салғаны, Өскен (31 жаста) мен Ескен Елубаевтың асханада орыс механизаторларымен борщ тасып жүргенде төбелесіп, Өскеннің аласа бойлы, шегір көз, мығым жі­гіттің төбесінен ыстық борщ­ты сау еткізіп төге салғаны, оның әрі қарай ештеңеге шамасы келмей далаға «мамалап» тұра қаш­қаны, сол екі арада ұзын бойлы ақынымыз Ескен Елубаевтың екі трактористі екі ұрып, қолындағы борщтарымен сілейтіп салғаны... Таяқ жеген тың игерушілер жи­налып, жатқан жерімізге келіп, үлкен майдан – «Күлік шай­қасын» ашар деп, түнімен ұйық­тамай, жігіттермен қатар қыз­дарымыз да қорғануға дайын боп отырғандары... Жергілікті қазақ­тардың риза болғандары... «Басынып бара жатыр еді, жүндері жығылып, жуасып қалыпты» деп көңілдерінің көтеріліп қалғанын айтып қуанулары...

Осыларды еске түсірсек – бәрі ертегі сияқты.

Мақта теруге барған кезіміздегі бір Марат Отарәлиевтің өзі тұнып тұрған анекдот еді ғой. Бригадир әрқайсымызға екі жүйектен береді. Аппақ боп ашылып тұрған мақтаны теріп, аяғына шейін шығуың керек. Марат болса мақтаның терілгеніне қарамай, әңгімесін соғып, біздің қатарымыздан қалмай келе жатады. Ал артындағы мақта сол күйінше аппақ боп самаладай сайрап тұр. Мұғалім Мырзатай Сер­ғалиев:

– Отарәлиев! Бері қайт! Өзің зулап барасың, ал мына мақталарың сол күйі аппақ болып қалып жатыр! – дейді зекіп. Марат болса аспай-саспай:

– Ағай мен теріп кеткем. Мен кеткен соң ашылып қалған болар! – деп жауап береді ғой.

Марат кешке қарай әбден шаршап, қара торы жүзі мен кір­пігіне шаң қонып, ерні кезеріп, жұрт­тың ең соңында келе жатады. Мыр­затай Серғалиев оның иығына қолын салып:

– Хал қалай Марат? – десе, сөйлеуге шамасы әрең келіп, ілбіп келе жатқан Марат «...Керемет» деп жауап береді. Ал жұмысқа барарда ол тағы да жұрттың ең соңында амалсыз ілбіп келе жат­қанын көрген Мырзатай аға:

– Марат, осы сен неге ылғи жұрттың соңында жүресің? – дегенде, ол:

– Көп адам жолға шыққанда әйтеуір біреу соңында келе жату керек қой, – деп қиналмай жауап бере салушы еді.

Айта берсең мұндай сәттер бітпейтін эпопеядай көрінеді.

Үшінші курста сен әскерге кеттің. Бір топ студент боп шыға­рып салдық.

Үзбей хат жазысып тұрдық.

Сен әуе десанты батальонын­да әскери борышыңды 1967 жылы бітіріп келдің де, оқуыңды жалғас­тырдың. Біз болсақ 1966-жылы университетті бітіріп, әр қайсымыз әр салада қызмет істей бастадық. Көпшілігі туған өңірлеріне кетті. Алматыда қалғанымыз санаулы ғана. Ескен Елубаев, диктор Сауық Жақанова, Бауыржан Жалмиев, Әміролла Сариев, Са­быр Өтепбергенов және мен.

Біздің достық қарым-қатына­сымыз қайта жалғасты. Сен келгенше мен 1966 жылы 5-курста жүргенде «Бекет» атты тұңғыш кітабымды шығарып, үйленіп те қойған едім. Кітапты, үйлену тойы­на деген шақыру билетті саған салып жіберген болатынмын. Кі­тапты оқып қуанып, үйлену то­йында бола алмайтыныңа қатты өкініп хат жазғаның әлі есімде.

Университеттің соңғы курсын­да оқып жүрген кезіңде сен еліміздің бас газеті – «Социалистік Қазақстан» («Егемен Қазақстан») газетіне қызметке тұрдың. Рес­пуб­ликаның маңдай алды беделді басылымында студент кезден-ақ қызмет істеу екінің бірінің маңдайына жазылмаған еді. Сол газетте жүріп, Гиннестің ре­кордтық кітабына енетіндей ұзақ уақыт қызмет атқардың. Ең­бек кітапшаңда екі-ақ жол жазу тұрды: «Қабылданды», «Зей­­нетке шығуына байланыс­ты қыз­метінен босатылды» деген. Осы екі жолдың арасында сенің бүкіл ғұмырың жатыр еді. Осы екі жолдың арасында сен елімізге әйгілі журналист атандың, осы екі жолдың арасында сен бөлімнің кіші қызметкерінен бөлім мең­герушілігіне, редколле­гия мү­шелігіне дейін адал еңбегіңмен жет­тің. Ешкімге жарам­сақтан­бадың, лауазым иелеріне жалтақ­тап жақындамадың, тура да таза жолмен жүрдің.

Осы екі жолдың арасында сен жазушы ретінде де исі қазаққа танымал қаламгер атандың. Өзге жазушылар сияқты әр кітабың шыққан сайын оны қалың жұртқа жарнамалап, тұсаукесер өткізіп, дабыра қылуды қажет етпедің. Бұл да сенің ежелден қалыптасқан ішкі мәдениеттілігің мен сыпайылығың, қа­нағатшылдығың мен дабыра сүй­мес қарапайымдылығыңнан еді.

Сен оннан астам кітаптың авторы болдың. Ол кітаптарың жайлы аспандатып мадақтаған мақалалар ағыл-тегіл жарияланып жатпаса да, әдеби ортаның назарынан тыс қалмай, сыншылар мен замандас журналистеріңнің жылы лебіздерінен құр алақан қалған жоқ. Әсіресе «Менің Шерағам» деген Шерхан Мұртаза жайлы жазған публицистикалық эссең көпшілік назарына бірден ілігіп, дуалы ауыздардың ыстық лебізіне ие болды. Ол көп ұза­май орыс тіліне де аударылып, «Простор» журналында жа­рия­ланды. Уақыт пен күш-жігерді жеп қоятын журналистік қыз­метпен қатарластыра жүріп талай кітаптың авторы болдың. Оқырман қауымның есіне салу үшін оларды атап өтсем артық болмас. «Ақ күмбез», «Көкжиек», «Жүрек жылуы», «Тергеу әлі біт­­кен жоқ», «Қара шаңырақ», «Шер­­ағаңның шеруі», «Менің Шер­ағам», т.б. Бұл кітаптар сені «Қазақтың белгілі жазушысы» боп қалыптасуыңа, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі боп танылуыңа мол әсер етті. Еңбектеріңнің бәрі мемлекет тарапынан еленбей қалған жоқ. 1987 жылы ҚР Жоғарғы Кеңе­сінің Құрмет Грамотасымен, 2002 жылы «Ерен еңбегі үшін» меда­лімен марапатталдың.

«Егемен Қазақстан» газетінен зейнетке шыққан соң, да еліңе қыз­мет етуіңді тоқтатқан жоқсың. Қазақстан Республикасы Прези­дентінің баспасөз қызметінде редактор боп қызмет атқардың.

Қайдан білейік, бұл сенің соңғы қызмет орның екен. Соңғы кездескенімізде денсаулығың да, көңіл күйің де жақсы еді. Кездесу құрметіне бір-екі рюмканы ойлан­бастан тартып жібере де салушы едің.

Сен тұңғыш перзентің, полковник Айдарыңның табан астында жүрекке жасаған операция үстінде қайтыс болғанын көтере алмадың. Орны толмас қайғы ішіңе күйік боп түсті. Сол күйік сені іштей мү­жіп тынды. Дариғаның айтуы бойынша, сен еш жерің ауырмаса да тамақ ішпей, «Айдар жалғыз жатыр» деп айта беріпсің.

Ақыры қасына барып тыныш таптың.

Сен екеуіңді қатар жерлейміз деген кімнің ойына кіріп-шы­ғыпты.

Көктөбенің бауырында, Көк­төбеге апарар аспалы жолдың ас­тындағы жеке пәтер жалдап тұрып жатқанымызда екеуміз де ұлды болып едік. Алдымен менің ұлым – Естияр, сонан соң сенің ұлың Айдар дүниеге келіп еді. Екеуі де тел өсті. Онан соң менің егіз қызым – Айман, Шолпан дүниеге келді. Екеуінің де атын сен қойып едің. Айдардан соң сендердің от басыларыңа екі қыз кеп қосылды. Оның атын Елигай, Жазира деп мен қойып едім. Әр мереке, әр демалыс сайын бір-бірімізсіз ас батпаушы едік. Екі-үш күнге бір жаққа кете қалсақ, балаларымызды бір-бірімізге тас­тап, алаңсыз жүре беруші едік.

Сол балаларымыз да өсті, жетілді, әр қайсысы өз өмір жолдарын тауып, алды елуден аса бастады.

Достарымыздың да қатары жыл сайын сиреп барады. Сағади ақын айтқандай, «Иных уже нет, а те далече». Сол «иных уже неттің» ішіне ойда жоқта сен де еніп кеттің.

Есіңде ме, 2016 жылы универ­ситетті бітіргенімізге 50 жыл то­луы­на байланысты Алматыда кездесу өткізбек боп, газеттерге хабарландыру бергеніміз. Кездесудің ұйытқысы болғандықтан, хабар­ландырудың соңғы жолын былай аяқтап едім ғой: «Құрметті достар! Кім қайда жүрсе де ке­луге тырысыңдар. Қаражат жа­ғын ойламаңыздар, бәрін өзім көтеремін, тек Алматыға жет­сеңіздер болды. Бұл бәлкім біз­дердің соңғы кездесуіміз болуы мүмкін». Әр жерден жиылып, он шақты ғана адам келді. Бұ­рынғы біз оқыған ғимаратта, қазіргі Жүргенов атындағы Өнер академиясының залында бас қо­сып, оған ең алғашқы ұстазымыз – Мырзатай Жолдасбековті ша­қырып едік. Жеңгеміз екеуі келіп, бас қосуымыздың мәнін көтеріп тастап еді ғой. Бәріміз студенттер сияқты аудиторияда отырдық. Есімізде қалған баяғы студенттердің фамилияларын тізіп беріп, Мырзекеңнің қолына журнал ұстатып едік. Ол кісі де баяғы кезін сағынышпен еске алып, журнал бойынша фамилия­ларды жеке-жеке атап тексеріп өтіп, жастық шағы есіне түсіп, өзі де толқып кетіп еді ғой.

Емтихан тапсырған боп, әр «студенттің» алдына бір-бір сұрақ қойдық. Әрине, бүгінгі өмірге байланысты өзекті сұрақтар. Басқа курстан лекция тыңдамақ боп, Бек­сұлтан Нұржекеев, Қадірбек Сегізбаев, Қуанышбай Құрман­ғалиевтар рұқсат сұрап кіріп, олар да «емтихан тапсырып еді».

«Сабақ» соңынан академияның ғылыми кеңес өтетін үлкен залында қонақасы ұйымдастырып едім. Сол қонақтардың қатарында университетті бізден кейін бітір­сең де, Дариға екеуің ескі дос­тар ретінде қатысып едіңдер. Сол кездесуге келгендер көп бол­­­мады. Ескен Елубаев, Сауық Жа­қанова, Әбзел­хан Ма­хамбекова, Төрехан Тас­бола­тов, Асылтай Мұқажанов, Елен Әлімжанов.

Екі-үш күннен соң «Егемен Қазақстан» газеті осындай қызық кездесу жайлы «Елу жылдан соңғы емтихан» деген жарасымды мақала жариялап, көптің құлағын елең еткізіп еді.

Есіңде болса әр күнің, біздің өміріміз бітпейтін дастан секілді екен. Қазіргі жазғаным көлдің жағасында отырып бір шелек су алғаным сияқты ғана екен.

Бұрын да өткен өмірімізді са­ғынып еске алудан жалықпаушы едік. Арамыздан сен де кеттің Әділ! Сағынышымыз бен опынысымызды еселеп көбейтіп кеттің.

Енді олар азаймайтын шығар.

Дулат ИСАБЕКОВ