Сөзі өтімді, ісі өнімді қайраткер еді

Ол кісінің әкесі Бижан ақсақал ел ішінде беделді, арғы-бергі тарихты қаузап, есте жоқ ескі заманның есте­ліктерін сапырып отыратын, қазақ халқының басынан кешкен небір кезең, оқиғаларынан хабары бар зерделі, шежіреші кісі болатын. Сондай қасиет оның ұлы Құсайынның да бойынан табылды. Сондықтан да болар, өткен ғасырдың отызыншы жылдарындағы ашаршылық зардабы енді сейіліп, одан кейінгі тұста еліміздің бетке ұс­тар зиялылары «халық жауы» деген жаламен ұсталып, ұлтымыздың ұяты болған арыс азаматтар атылып, айдалып кеткен шақта орнында бар оңалар дегендей, осы Құсекең тәрізді саналы жандар ағарту ісіне араласа бастады. Халық абыржып, кімге ілесерін, қайда барарын білмей абдырап қалған өлі­ара шақта осындай перзенттеріміздің шы­ғып, жөн сілтейтін кезі келген еді. 17-18-дерге енді келген, мұрты жаңа тебіндеген жас Құсайын жұртты көте­рудің жолы – халықтың сауатын ашу деп білді.

Бала ұстаз алғашқы қадамын Кеген ауданындағы Ұзынбұлақ мектебінде өзінен бірер жас қана кіші балаларға дәріс беруден бастады. Көзі ашық, кө­кірегі ояу, табанды да ұстамды боз­баланың бағыт-бағдары дұрыс еді. Сондықтан да көп кешікпей білікті ұстаз ретінде саяси білім қызметіне жоғарылатылады. Алайда бүкіл ха­лық­тың басына түскен қиын тағдыр оның осы салада жарқырап көрінуіне жол бермеді. Батыста соғыс өрті бұрқ ете түсті де, тепсе темір үзетін аза­мат­тар шетінен әскерге алына бас­та­ды. Солардың алғашқы легінде боз­бала Құсайын да Отан алдындағы жауынгерлік парызын өтеуге аттанды. Бастапқыда осы аймақтан жи­налған жастар Алматының іргесіндегі 18-ші запастағы полк құрамында әскери даярлықтан өтіп, артынан майданға аттанады. Міне, осы тұста басқыншы дұшпан тобы Сталинград түбіндегі шайқасты өршітіп, сол кескілескен со­­ғыста дивизияға генерал Чуйков қол­басшылық етеді. Құсекең сол сұ­рапыл кезеңнің небір қиын сәттерін көзімен көріп, талай қыршын жастың қапияда көз жұмғанын өкінішпен айтып отырушы еді. Ақыры сол майданда өзі де жа­рақат алып, ұзақ жылдар зардап шекті.

1943 жылдың алғашқы күнінде, қаң­­­­тардың қақаған аязында қарсы ша­­буылға шыққан атқыштар полкы жау­дың тегеурінді тосқауылына тап бо­лады. Осы шайқаста Құсайын аға екі аяғынан бірдей жараланады. Оны май­дандас достары жау шебіне тастамай, көшпелі санитарлық бөлімшеге жеткізеді.

– Менің жанымды алып қалған ле­нинградтық дәрігер еді. Алғашқы кө­мектен соң, Челябі қаласының ірге­сін­дегі Сунгул госпиталінде емделдім. Қарт дәрігердің емі шипа болмағанда, екі аяғымнан бірдей айырылатын едім, – деп отыратын майдангер ағамыз.

Жаралы жауынгер тауар таситын пойызбен апталап жүріп, елге же­те­ді. Алматы вокзалынан түскен оған жер­лесі кезігіп қалып, әкесі Би­жан­ның қазір ­ауылда емес екенін, әске­ри мобилизациямен қалаға келіп, жұ­мыс батальонының құрамында, Ал­маты ауыр машина жасау зауытында жұмыс істеп жүргенін айтады. Сөйтіп балдаққа сүйенген жауынгерді жерлесі ескі «Захар» машинасымен зауытқа жеткізіп салады. Сол арада зауыт ди­рек­торының орынбасары оған расымен де Бижан Сақарбаев осындағы цехта жұмыс істеп жүргенін, қазір түнгі сме­надан шығып демалып жатқанын айтады. Барак тектес ұзынша салынған жататын бөлмеде екі қабатты төсектер тұрған. Онда Алматыға жақын елді мекендерден келген, мобилизациямен жұмысқа шақырылған егде тартқан ер-азаматтар тұрады екен. Осы арада жаралы жауынгер ұзын бөлменің екінші қабатындағы төсектен шыққан екі үлкен кісінің әңгімесін құлағы шалып қалады. Зор үнді қоңыр дауыстан Құсайын өзінің әкесі екенін таниды. Ол көршісінен: сенің қолың жеңіл ғой деп, құмалақ салып беруін өтініп, баласының жағдайын білуді, тағдыры қандай екенін сұрайды. Күн сайынғы әскери мәліметте айтылғанындай, жа­қында ғана Сталинград түбінде ауыр шайқас болып, әскер шығыны бол­ғаны белгілі еді. Ал сонда оның ба­ласы бар болатын. Оның үстіне өзі де түсініксіз түс көргенін, соны қалай жоритынын білмей отырғанын мұңая айтып отырған. Құсайын мұны естіген соң олардың әңгімесін бөлмей, әкесін көруге асығып әзер шыдаса да, сабыр сақтап, әрі қарай құмалақшы не айтар екен деп үнсіз қалады. Көршісі құ­малағын шашып тастап, жорамалын жалғастыра береді. «Құмалақтың тү­суінше жаңалық жақсы, сенің балаң аман-есен, алайда жарақат алыпты, мүмкін жақында келіп қалар» дейді. Бұл жорамал егде тартқан Бижан үшін жақсы жаңалық еді, өйткені жалғыз бауыры Сайбыр майданда қайтыс болып, енді ұлы үшін қатты алаңдаулы болатын. Сөйтіп ол құмалақшыға өткір пышағын сыйға тартады. Осы арада Құсайын: «Әке!» деп әрі қарай шыдап тұра алмай, әкесіне қарай ұмтылады. Мұндайды күтпеген әкесі орнынан тұ­ра алмай абдырап қалады, аузына сөз түспей, көршісіне жалтақтай береді. Сәлден кейін есін жиып, биік нардан түсе сала, даусы да қатты шығып, жаралы жауынгер баласына ұмтылады. Оны құшағына алып, көз жасына ерік береді. Ақ бинтпен оралған ұлының аяғын құшақтап, еңкілдеп жылайды. Барактағы өзге де адамдар бұл кө­­рініске толқып, жиналып қалады. Ба­қыт­ты әкені сабырға шақырып, оларды тоқтатады. Сөйтіп Алматыда екі жа­уынгердің – бірі еңбек майданының, екін­шісі Ұлы Отан соғысы сарбазының күтпеген кездесуі осылай болған еді.

Сол соғыстан осылайша жарақат алып, қос балдаққа сүйеніп оралған жі­гіттің бейбіт өмірі басталады. Алай­да граната мен бомбаның, ауыр тан­кінің зор гүрілі, оқ пен оттың даусы естілмегенімен, ел ішінде де тыныштық жоқ еді. Бәрі тыным таппай тылдағы ауыр еңбекте жүрді. Жаралы жауынгер сәл тынығып алып қайтадан оқу-ағарту саласында қызмет атқарды. Ал­дымен мұғалім, кейін директор болды. Аудандық білім бөлімін басқарды. Жо­ғары білім алды. Іскер азамат­тың басшылық, ұйымдастырушылық қа­бі­леті байқалып, кейінірек бірнеше аудан­дарда партия комитетінің бірінші хатшысы болғаны оның еңбекке деген құлшынысының, елге деген ыстық ықыласының сан қырларын ашып көрсетті.

Балқаш көліне дейін, Іленің қос қап­талын алып жатқан боз далада бір кездері өркеш-өркеш шағыл құм­дар мен жабайы аң-құстар және сек­сеуілден басқа көзге ілінер нәрсе кө­рінбейтін. Мал баққан халық қалың то­ғай ішінен шықпай, мына тұрған Ал­матыны да көп көрмей өтетін тұста­ры да болған. Өйткені алқап игерілмеген, жолы салынбаған заман еді. Балқаш ауданының бірінші хатшысы болған Құсайын Бижанов көп кешікпей Ақ­дала алқабын игеруді қолға алды. Тың жатқан жерлерге түрен түсіп, егіс алқаптары ұлғайып, бірнеше кү­ріш шаруашылықтары бой көтерді. Ту­сырап жатқан өлкеге нәр беретін ты­­ным­сыз күндердің жемісін көріп, бүгінде Балқаш өңірінің тұрғындары Құсекеңді ыстық сезіммен еске алады. Бір кездері Малайсары, Тасмұрын асуларынан өтетін жол болмай, өгіз арбамен Алматыға Ақкөл, Көктал, Құй­ғаннан апталап, айлап жететін кезең де болған. Шаңы бұрқырап жататын арба жолға алпысыншы жылдардың орта тұсында асфальт төселіп, автокөлік жү­ре бастайды. Содан бері Балқаш ауда­нының түлеуі басталды. Ақдала алқа­бына нәр берген Тасмұрын каналы тартылып, тегістелген құм төбелер күріш егістігіне айналып шыға келді. Бұл тұтас ауданның жаңарған, түлеген тұсы.

– Бұрын мұнда азық-түлік, кө­кө­ніс атаулы Алматыдан тасылып жет­кізілетін. Енді ондай қазынаны Алма­тыға бір кезде томаға-тұйық безеріп жат­қан Ақдаланың өзі беретін болды. Ал осының бәріне тікелей ұйытқы бол­ған халқымыздың біртуар азаматы Ди­мекең – Дінмұхамед Қонаев еді ғой, – деп отыратын Құсайын аға.

 Өзі өнегелі ісімен ел ішінде бе­де­лі артқан ардагер ағаның осыдан біраз жыл бұрын болған әңгіме же­лісі жет­пісінші жылдардың соңына қа­­рай мерзімді баспасөздің негізгі тақы­рыбына айналған Бартоғай су қой­масына ауысқан-ды. Құсайын Би­жанов осы тұста Шелек аудандық пар­тия комитетінің бірінші хатшысы бо­латын. Ырыс арнасына айналған канал 150 шақырымға созылып, екпінді құрылыс деп танылғаны бар. Өйткені ол облыс шаруашылықтарында егіннің шығымдылығын арттыру, көкөністі кө­бейту, бау-бақшаны ұлғайту қа­жет­­тілігінен туды. Соған негізгі өзек болған мол судың көзі Шелек өңі­рін­де, Бартоғай шатқалында еді. Сон­дықтан да бүкіл ауыртпалық Шелек құрылысшыларына түскен болатын. Ал оны ұйымдастыру, ұйытқы болу тіз­гінін басшы өз қолына ұстады. Ал­маты облысының бірнеше ауданы аума­ғынан өтетін үлкен Алматы каналы аңызақ даланың шөлін қандырып, бұл күнде жазираға қарай жосылып жатыр.

Шелек ауданы Алматы облысын­дағы экономикасы ілгерілеген аймақ болды. Құсайын Бижанов осы өңірді басқарып тұрған жылдары нағыз ке­меліне келіп, іскерлік қабілеті қалып­тасып, толысқан шағы еді. Іскер бас­шының Димекеңді Шелек өңірін аралатып, әйгілі Асы жайлауына апарып, малшы шопандардың еңбегімен, ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің қол жеткен табыстарымен таныстырып, сол тұстағы республика басшысын риза еткені бар. Оның үлкен абырой-беделге ие болған тұсы осы кезең. Ауданда мал шаруашылығы барынша қарқын алып, егістік алқаптар ауқымы арта түс­ті. Шалғайдағы ауылдарға асфальт жол төселіп, алыс елді мекендерге жан бітті. Халықтың әл-ауқаты жақсара түсті. Экономикасы көтерілген аудан Бүкілодақтық ауыспалы Қызыл туды бірнеше мәрте иеленді. Құсекеңнің осындай іскерлік қабілетін, жұртты ең­бекке жұмылдырып, тәртіп пен жи­нақылыққа бейімдеген қасиеттерін жұрт­шылық бүгінде ыстық сезіммен еске алады.

Ардагер ағаның ел мен жерге деген сүйіспеншілігі оның өрісі биік рухани танымынан туындағандай. Арғы-бергі әңгіме барысында мұзбалақ ақын Мұқағалимен, әйгілі сазгерлер Нұр­ғисамен, Шәмшімен болған кез­десу­лерін, жолдас-сырлас сәттерін ерек­ше сезіммен айтып отыратын.

Жалпы, Құсайын Бижанов Нарын­қол, Балқаш, Шелек аудандарында бас­шылық қызмет атқарған кезде­рін­де ша­руашылық жетекшілері оның іскер­лігі мен табандылығы ар­қа­сын­да бе­делінің биік болғанын үне­мі айтып отыратын. Бүгінде ел ішін­де сол тұстағы кей министрлердің өз­дері Құ­секеңе ке­ліп сәлем беріп, тәжі­ри­бесі мол аудан басшысынан ақыл-кеңес сұраған сәт­терін тілге тиек ете­ді. Азаматтың ең­­бегі ба­ғаланып, Ле­нин, Октябрь револю­циясы, Еңбек Қы­зыл Ту, Халықтар достығы, «Қы­зыл Жұлдыз», «Отан со­ғысы» ор­ден­дерімен марапатталады. Екі мәр­те Жоғарғы Кеңестің депутаты, Орта­лық Комитеттің мүшесі болған. Қа­зақ­­стан Үкіметінің қаулысымен Құса­­йын Бижанов есімі ауыл атына, оно­мас­тикалық комиссияның шешімімен өзі қызмет атқарған бірнеше ауыл кө­ше­леріне, мектепке берілгені ол кі­сінің еңбе­гінің жемісіне деген құрмет болса керек.

Кезінде Құсайын Бижановпен қыз­меттес болған қоғам қайраткерлері – замандас, құрбы-достардың да қатары сиреген. Олардың санатында Бәйкен Әшімов, Асанбай Асқаров, Әріпбай Алыбаев, Заманбек Батталханов сынды азаматтар бар. Олар кезінде Құсекең туралы естеліктер жазып қалдырды. Өмірінің соңғы жылдары өскелең ұр­паққа тәлім боларлық шығармалар жазып, жастар тәрбиесіне назар аударып, отансүйгіштік рухта, жас жет­­кін­шектерге патриоттық тәрбие беру ісіне көңіл бөліп, түрлі кездесулер өт­кі­зіп жүрді. Оның қаламынан шық­қан шы­ғармалары: «Өмір өрнегі» және «Нұр­­­лы жол» атты жинақтарда жарық көрді.

Биыл Екінші дүниежүзілік соғыс­тағы Жеңіске 75 жыл толса, соғыс жә­не еңбек ардагері, қоғам қайраткері Құ­сайын Бижановтың туғанына жүз жыл. Сонау жиырмасыншы жылдардың күзінде дүниеге келіп, одан бергі кезең­дердің небір қиын-қыстауын бастан өткерген, елінің өркендеп өсуіне сүбелі үлес қосқан, сөзі өтімді, ісі өнімді бол­ған Құсайын Бижанов, міне, осындай есімі есте қалған азамат.

Саясат БЕЙІСБАЙ,

журналист