Мың жұлдыздан бір жұлдыз (Әдебиет саласы бойынша биылғы Нобель сыйлығының иегері – Луиза Глюк)

Нобель тақырыбында жыл сайын біз тек өзімізше бол­жаймыз, ал «айлакер скан­динавиялықтар» өздерінің логикасын басшылыққа алады. Мына жұрт оларды сыйлықты әдебиет үшін емес, саясат үшін береді деп күдіктенеді, сол тарапқа немесе, керісінше, оң тарапқа бейімділігі үшін сынайды. Ал осы жылғы атау­­лы марапат қара нәсілді ав­торға берілетініне сенімді едік. Өйткені биыл BLM әрі бұрын-соңды болып көрмеген нәсілдік толқулар жылы болды. Алайда Нобель еврей отбасында туған 77 жастағы ақ америкалық Луиза Глюкке бұйырды.

Альфред Нобельдің өсиеті бойынша, әдеби сыйлық «идеалистік бағыттағы» үздік әдеби шығарма үшін берілуі керек-тін. Бірақ әдетте, акаде­мия бір шығарманы емес, номинант жазушының барлық жұмысын бағалауды жөн көреді. Осы күрделі жылы комитет Луиза Глюкті «қайта­ланбас поэтикалық дауысы, адамның жеке уайымын адам­заттық дәрежеге көтергені үшін»­ мақтады.

Үміттілер шеруі

Әу баста Нобельді алады-ау деген авторларға, қазақша айтқанда, бәс тігілген болатын. Жеңіске жету коэффициенті 10-нан аз (және букмекерлік кеңседе коэффициент неғұрлым аз болса, жеңіске жету мүмкін­дігі соғұрлым жоғары болады) бес фавориттің алғашқы са­пында екі жыл бұрын баламалы Нобель сыйлығын алған француз жазушысы Гваделупа Мариз Конде (орыс тілінде оның бір ғана романы шыққан – «Мен, Титуба, Салемнен келген жезтырнақ») тұрды. Ал екінші орында ресейлік Людмила Улицкая, үшінші орында – жа­пондық, әлем әдебиетінде де, бізде де тым жақсы оқылатын Харуки Мураками бар-тын. Одан қалыспай келе жатқан канададалық Маргарет Этвуд. «Күңнің әңгімесі» фильмінен соң һәм екі Букер сыйлығынан (екінші рет өткен жылы ал­ды) кейін әлемдік әдебиетті бағын­дыру үшін оған тек Но­бель жетіспейтін еді. Ал бол­­жанған бестікті аяқтайтын ке­ниялық Нгуги Ва Тхионго Но­бель сыйлығына үміткерлер ті­зімінде үнемі болса да, Азия әдебиетінде беймәлім. Мәселен, ол соңғы рет орыс тіліне КСРО ыдырағанға дейін аударылыпты. Ал Глюк Юне Фосс пен Сколастик Муказонгтың арасында, 19-шы орында тұрған. Бұл швед комитетінің кітап жан­күйерлері мен кәсіби қоғам­дастықтың үміттерін ақтамаған бірінші жылы емес: екі жыл бұрын Боб Диланның жеңі­сін ешкім күткен жоқ. Оның лауреаттар арасында болуы әйгілі сыйлыққа деген көр­се­қызарлықты азайтқан сыңайлы. Бірақ күрделі өлең үшін Но­бель­ді беруі –  әділетті һәм үл­кен қуаныш болды.

Сондай-ақ аталған тізімде (кезек бойынша, алтыншы үміткерге келдік): Энн Карсон, Хавьер Мариас, Ко Ын, Янь Лянькэ, Анни Эрно, Джан Сюэ, Кормак МакКарти, Дон Делилло, Мерилин Робинсон, Джамайка Кинкейд, Юй Хуа, Чарльз Симик, Юн Фоссе, Луиза Глюк, Сколастик Мука­зонга, Хилари Мэнтел, Карл Уве Кнаусгор, Линтон Квези Джон­сон. Һәм үмітті есепке Мишель Уэльбек, Милан Кун­дер, Стивен Кинг және Ричард Осман да кірді.

Еске сала кетейік, осы аптада медицина, физика және химия бойынша һәм әлемдік Нобель лауреаттарының есім­дері жарияланды. Ал экономика ғылымының сыйлығы 12 қазанда беріледі. Пандемияға байланысты марапаттау рә­сімі желтоқсан айында онлайн режімде өтпек. Тек Бейбіт­шілік сыйлығының тұсаукесері ғана кішігірім форматта Нор­вегияда болады. Ал Луиза Глюкке дәстүрлі түрде медаль, диплом және 1,1 миллион доллар тағайындалды.

Who is Louise Glü  ck?

Луиза Глюк 1943 жылы 22 сәуірде Нью-Йоркте, Аустрия-Венгриядан келген еврей иммигранттары отбасында дүниеге келген. Ол анорексия мен де­прессиядан зардап шекті, осы­ның салдарынан колледжді аяқ­тамады. Ал махаббатта бір­де бақытты, бірде бақытсыз болды, бір жағынан жеке, өмір­баяндық өлеңдер жазды, екінші жағынан ежелгі мифология мен еуропалық аңыздардан шабыт алды. Америкалық сыншылар оның ақындық дауысын күшті, сергек һәм терең деп бағалайды. Бұл, әрине жалпы сөздер, олар мағыналы да, мағынасыз да болуы мүмкін. Глюк супержұлдыз емес, оның эпизодтық рөлі болмаған әрі есімі «Симпсондарда» аталған жоқ, дегенмен олар кіші Том Вулфта, Джонатан Франценде және Майкл Чабонда болды, ал жақында қайтыс болған Мая Энджелоу Лиза Симпсонды өзінің сүйікті ақыны деп мо­йындаған.

Глюк біраз уақыт  Йель университетінде сабақ беріп, сегіз жыл бойы Йельдің жас ақындар циклінің судьясы болды. Луиза Глюк қазіргі уақытта Массачусетс штатының Кем­бридж қаласында тұра­ды және Нью-Хейвен, Коннек­тикут штатындағы Йель универ­си­тетінің ағылшын профессоры қызметінде.

Глюк өлеңдері хақында...

1968 жылы 25 жастағы қыз «Тұңғыш» атты жинағы жарық көреді (бұл оның  дебюттік қадамы еді). Жас Глюк бұл кітабында формамен жұмыс істей бастайды: денеде және санада болатын өзгерістер туралы қалай сөйлесуге болады һәм олардың арасындағы шекара қайда? Осы сынды тақырыптар толғандырады.  Ал кейінірек ақын Уильям Блейктің шығармаларымен және ежелгі грек мифтерімен бірге оның шығармашылық әдісіне ең көп әсер еткен психоанализбен айналысты. Глюк ұйқастың орнына өзінің айтқысы келгенін жиі қайталайды, осылайша көзге көрінетін кеңістік жасады.

Алайда «Тұңғыштың» шы­ғар­ма­шылық табысы ақынды жігерлендірмеді, керісінше, үш жыл бойы writer’s block, яғни ұзақ уақыт жаза алмады. Бұл тоқыраудан тек 1971 жылдарда ақын Годдард колледжінде өлең құрылысынан сабақ бергеннен кейін ғана арылды. Осы кезеңдегі өлеңдер «Батпақтағы үй» (The House on Marshland) кітабына жинақталған.

Глюк келесі кітаптарында мәдени бейнелердің адамның күн­делікті өміріне әсерін зерт­тейді, мәселен, әлемдік мә­де­­ниеттегі әйел образдарын қайта суреттейді (Гретель, Жан­на Д’Арк). 1985 жылы «Ахиллестің салтанаты» жи­на­ғы үшін Глюк адамның ми­фологиялық және діни та­би­ғатын қайта қарастырғаны үшін америкалық сыншылар­дың ұлттық сыйлығын алды. Ақын өлімді тануды адамның тірі кезінде дамуының шарты деп санайды.

1992 жылы Глюк «Жабайы ирис» очерктер жинағы үшін Пулитцер сыйлығына ие болады һәм онда гүлдер бағбанға өздерінің бар екендігі, Құдай және мәдениет туралы айтады. Глюк өлеңдеріндегі адам қоршаған әлемнің бірегейлігін түсінеді һәм әлемді де, өзін де алыстан көру үшін көбінесе артқа шегінеді:

Қайғырып сен де

жүр ме едің?

Жер-Ана артпа бұлтқа мін.

Шаршадың ба әлде білме­дім,

Қайғырдың ба әлде ұқ­па­дым.

(Аударған Рауан Қабидолда)

Ақын өлеңдерінің тұрақты тақырыбы денені тану, мәдени мәндерден һәм әлеуметтік шекаралардан тыс қалуға тырысу екен:

Өнерден бақыт таба алған

кейбір адамдай,

Табиғат, сенен

таптым мен.

Жердегі ұлы махаббаттан

да таба алмай,

Табиғат, сенен таптым­ мен.

(Аударған Рауан Қабидолда)

Ақпараттық шу арқылы әлемнің әр бөлігін көруге және естуге деген утопиялық ниет – Луиза Глюктің негізгі миссиясы. Көбінесе бұған әлеуметтік конвенциялар және таңдалған позицияға – феминистік, ұлт­шыл немесе басқа ұстанымға әуестік кедергі келтіреді.

Әлеуметтік сынға назар аудара отырып, Глюк 2004, 2001 жылдардағы террорлық шабуылдарға жауап ретінде «Қазан» өлеңдер кітабын шыға­рады. Жинақта мифтерді талдай отырып, ақын жарақатты ада­мзат мәдениетінің ажырамас бөлігі ретінде бейнелейді. Жа­ра­қаттан құтыла алмау – бұл тұрақты психоанализ ға­сырында ақын ұсынатын ради­калды адалдық. Адамды мә­де­ниет пен өркениеттің қы­сымынан қорғаудың жалғыз мүмкіндігі – айналада және өз ішінде мүмкіндігінше көп да­уыстарды есту қабілеті дейді ол.

Глюктің әдеби жетістік­те­рінің ішінде бірнеше беделді марапаттар бар: Пулитцер сыйлығы (1993), Ұлттық кітап сыйлығы (2014), Боллинген және Ұлттық кітап сыйлықтары. Және ол 2003 жылы Конгресс кітапханасының ақын-лауреаты болып таңдалды.

Ақын бүгінде 2 эссе жинағы мен 16 өлеңдер жинағының авторы.  Атап айтсақ, «Ахиллестің салтанаты» (1985), «Арарат» (1990), Vita Nova (1999), «Авер­но» (2006), «Жабайы ирис» (1992) һәм соңғы «Адал және ізгі түн» (2014) жинағы АҚШ Ұлт­­тық кітап сыйлығына ие болған.

Сонымен...

Қазақ оқырмандарына Луиза Глюктің есімі мүлде бей­мәлім. Ал орыс қоғамында тек кәсіби ақындар мен аудар­машыларға ғана белгілі екен. Өйткені 2012 жылы «Жабайы ирис» орыс тілінде жарық көр­­ген болатын.

Орыстың мықты ақындары­ның аудармаларынан Луиза Глюк өлеңдеріндегі дүрбелеңді байқау екіталай. Бірақ Нобель сыйлығы әлеуметтік позиция­сы үшін емес, поэзиясымен та­нымал һәм өлеңімен абыройлы ақынға берілуі, шынында да  барша жұртты қуантты. Қа­зақ оқырманы Глюктің бір өлеңін оқымасақ та, сая­си ойындарға қатысы жоқ ақын­ның жеңісін құптаймыз. Бас­тысы, әлі де  осылай өмір сүріп, өлең жазуға да болатынына (һәм сол өлеңдері үшін Нобель сыйлығын алып) тағы бір көз жеткіздік.