«Метаморфозадан» басталған құбылулар

Поэма Хаостың Аспан мен Жер­ге айналуынан басталады. Бұл әлемдегі алғашқы «құбылу» болатын. Сондай-ақ поэма Юлий Цезарьдың өлімінен соң ас­панда үлкен кометаның пайда бо­луымен аяқталады. Халық Цезарь­дың жаны кометаға айналды деп топшылайды. Юлий Цезарь Ови­дийдің дүниеге келуінен аз-ақ бұрын Римде өлтірілгенін есепке алсақ, поэманың бергі дәуірдегі «құбылуларды» да қамтығанын шамалауға болады.

«Метаморфозалар» поэмасы ес­кіден жаңаға қарай жылжып отырады. Құбылу немесе алмасулар тым ежелгі болған сайын ұлы әрі ғарыштық сипат алатын сынды. Мысалы, әлемдік су тасқыны немесе әлемдік өрт. Су тасқыны ал­ғашқы адамдардың күнәсі үшін болған дейді миф. Құрлық теңізге айналған, таулардың күмбезін де жал-жал толқын соғып тұрған, адамдар сал жасап соның үстінде өмір сүруге мәжбүр болады. Бірақ, олар аштықтан қырылып қалады. Тек екі әулие Парнас тауының шы­ңында жан сақтайды. Бірі – Дев­калион, екіншісі – оның әйелі Пирра. Су басылады, жер құр­ғайды. Таудан жазық далаға түскен олар көз жастарын көл қы­лып құдайға жалбарынады. Сол сәтте көктен дауыс естіледі: «Ана­ла­рыңның сүйектерін арқадан асыра лақтырыңдар». Олар бұның ма­ғынасын қиындықпен түсінеді. Ана –жер. Оның сүйектері – тастар екен. Олар тастарды арқадан асы­ра лақтыра бастайды. Девкалион­ның артына тасталған тастардан ерлер, Пирра лақтырған тастардан әйелдер пайда болады. Сөйтіп жер бетіне адамдардың жаңа қа­уымы келеді. Су тасқынына қа­тысты мұндай миф­тер әлемнің тү­гел­ге жуық ел­де­рін­де бар десек қа­телеспейтін шы­ғар­мыз. Олардың ішін­дегі ең атақтысы – Нұқ пай­ғам­бар­мен байланысты аңыз. Әйт­се де Девкалион мен Пирра оқи­ғасының тартымдылығы – құ­бы­лудың орын алатындығында. Жан­сыз нәрселерден, яғни тастардан адамдардың пайда болуы адам мен табиғатты бөліп қарамайтын алғашқы сананың жемісі. Сондай-ақ жансыз нәр­сеге жан бітудің тағы бір мыса­лы «Метаморфозада» былай өр­нектеледі. Крит аралындағы атақ­ты Дедал шебер сияқты, Кипр ара­лында да Пигмалион атты шебер өмір сүрді. Олардың екеуі де мүсінші болатын. Аңыз Дедалдың мүсіндері аяқ басып жүретін еді десе, ал Пигмалиондыкі жан бітіп, өзінің әйеліне айналған дегенді айтады. Бұл Галатея есімді тас­тан қашалған сұлу қыз болатын. Пигмалион өз өнер туынды­сы­на өзі ғашық болады. Оның тас денесін сипалап, киіндіріп, әше­кейлермен безендіріп есі кетеді. Ақыр соңында құдайға жалбарынады: «Тура осындай әйел бе­ре гөр!». Махаббат құдайы Аф­роди­та оны жарылқайды. Пиг­ма­лион мүсіннен жылылық пен жұм­сақ­тықты сезеді, сөйтіп оны сүйіп қалғанда Галатея көзін ашады... «Пигмалион бақытты еді, бірақ оның ұрпақтары бақытсыздыққа ұшырайды», дейді Овидий ақын.

«Метаморфозада» атақты Зевс пен Гермес қарапайым жолау­шы­ның бейнесінде адамдардың ме­ке­нін аралайды. Олардың үй­леріне кіріп, тұрмыстарын көруді ниет етеді. Бірақ дөрекі үй иелері құдайларды табалдырықтан да ат­тат­пай қуып шыға береді. Тек Фи­лемон мен Бавкида есімді кемпір-шал ғана оларды қуанышпен қарсы алады. Ескі лашықта өмір сүретін олардың тұрмысы да жұтаң еді. Қонақтар ескі кілемшенің үстіне жайғасады. Алдарында ескі жозы тұрды. Дастарқан орнына жалбыз төселген. Балшық ыдыстың ішін­де жұмыртқа, көкөністер мен кеп­кен жидектер тұр. Кемпір-шал су араласқан шараптан қо­нақ­тарына ұсынады. Міне, керемет, әлгі қонақтар қанша ішсе де шарап түгемей қояды. Бір кез­де олар өздерінің алдында отыр­ған жандардың құдайлар еке­нін түсінеді. Қорқынышпен жал­ба­рынады: «Кешіріңіздер біз­дер­ді. Жұтаңдықпен қарсы алға­ны­мызды кешіріңіздер». Сол сәт­те олардың лашықтары са­рай­ға айналады. Балшық еден­де­рі мәрмәр еденге, шатыры ба­­ғаналарға айналып, үйдің қабыр­ғасы алтындай жарқырайды. Құ­ді­ретті Зевс «Не қаласаңдар да сұ­раңдар», дейді. «Сіздердің осы ғибадатханаларыңызда абыз боп қалғымыз келеді. Қалай бірге өмір сүрген болсақ, дәл солайша бірге өлуді сұраймыз», дейді кемпір-шал. Олардың тілектері қабыл болды. Мерзімдері жеткенде Филемон мен Бавкида бір-бірінің көз алдарында бір тамырдан көктеп шыққан екі ағашқа айналады.

Жалпы, Овидийдің осынау «Метаморфозасы» несімен құн­­ды деген сауал туындауы мүм­кін. Өз көзқарасымыз бойынша егер де осы оқиғаларға яғни, құ­былуларға ақын өз түсініктерін, ой-пікірле­рін қосқан болса сол дә­уірдегі был­жырақ дүниелер­дің бірі болып шы­ғар еді. Бұл тамаша поэтикалық дүниенің құн­дылығы – жараты­лысты тұ­тас­тықта қарастыруға ­деген ұм­ты­лысында болса, екіншіден, осы тұтастыққа құбылудың сансыз түрлерін сыйғыза алуында. Және ақын оларға өз жаны­нан ешқандай түсініктеме, көз­қа­расын қоспаған. Мысалы, Пиг­ма­­лионның ұрпақтары неге ба­қыт­сыз болды, Филемон мен Бав­кидаға абыздық неге қажет де­ген сауалдарға ақын жауап бер­мей­­ді. Мейлі жаратылысқа қа­тысты, мей­лі тұрмыстық мифтер­де болсын, бейнелеп айтқанда Ови­дий көркем сурет салған. Сол үшін­де оның «Метаморфозасы» қан­ша ға­сыр­дан бері адамзаттың игі­лігіне қызмет етіп келеді. «Мета­мор­фо­за» Еуропа халқының дүниеге, ­жа­ратылысқа көзқарасын, көр­кемдік танымын әлемдік дәре­жеде таныта алған бүтін шығар­ма. Овидий дә­уірінен бері қан­шама ғасыр өтсе де мифтік құбылу­шылық бүгінгі күнге дейін желі тартып келеді.

Жалпы құбылушылықтың мін­­детті түрде себеп-салдары бо­ла­ды. Мифтік сананың ал­ғаш­қы кезеңін­де адам өзі мен жа­нуар­лардың арасына жік қой­маған делінеді. Осы түсінік негі­зінде миф кейіпкерін жартылай адам, жартылай жануар ретінде бейнелеудің тамаша мысалдары да бар. Олар біресе адам, біресе жануар кейпіне түсе алады. Миф дәуірінде адам өзінің әр түрлі жанды-жансыз нәрсенің кейпіне кіріп, өзгеріп кететіндігіне кәміл сенген. Бұл дәуірде адам өзін-өзі бірде аспандағы аққу кейпінде көрсе, бірде жортып жүрген жолбарыс кейпіне ауыса аламын деп сенген. Мифтегі құбылушылық үш түрлі себепке байланысты бо­лып келеді. Бірі-адам өте шар­шағандықтан ұйықтап кетіп сол бойда тасқа, я болмаса аңға, құс­қа айналып кетеді. Екінші се­беп, адамның кінәлі болуы. Мұн­дағы құбылушылық жаза ре­тінде қабылданады. Мәселен, «Сын­тас» «Келіншектау» миф­терінде әкесінің алдында кінәлі болғандықтан қыздар тасқа айналып қалады. Кейінгі дәуірлерде адамның кінәлілігіне қоса күнә­лі­лік деген түсінік те пайда болды. Мысалы суыр болып кеткен Қарынбай туралы мифте адам құдай алдында күнәлі бол­­ған­дықтан аңға айналдырып жі­бе­рілген деп баяндалады. Құ­бы­лу­шылықтың үшінші себебі-зор қауіптен құтылу жолы. Адам­ға ғаламат қатер төнеді. Содан құ­тылу үшін ол не тасқа, не жұл­дыз­ға т.б. нәрсеге айналып ке­теді. Қазақта сондай мифтің бірі Қазығұрт тауындағы «Қырық қыз» деп аталатын тастарға байла­ныс­ты: «Баяғыда бір байдың қы­зының тойы болады. Той болып жатқанда қалындық қырық қызымен, күйеу серіктерімен серуендеп шығады. Жаугершілік за­ман екен. «Жау келіп қалды» – деген дауыс шығады. Сонда қыз­дар шулап: «Е құдай! Бізді жау әкеткенше тас қыла көр!», – деп­ті. Содан бәрі тасқа айналыпты. Бұл қазақ мифологиясындағы құ­былушылықтың түп-төркіні де­сек, әлемдік мифологияда құбылушық мақсатты, мақсатсыз, деректі, де­рексіз, аңға, құсқа, өсімдікке, тау-тасқа айналуына байланысты көп түрге бөлінеді.

Уақыт ілгері озған сайын адам­ның айналаның сырын білу­ден бөлек өз мәнін табуға, өз іші­не үңі­­луге деген орасан зор ұм­ты­­лы­сы байқалады. Ғылым мен тех­­­никаның прогресі адамды та­би­­ғаттан алшақтатқаны өз алды­на, құдайдан да бездіргені жа­сы­рын емес. Мұның соңы қан­ша­лықты қатыгездіктерге ұлас­ты... Бұның бәрі нәзік сезімді ақын-жа­зушыларға әсер ететіні ай­қын. Мифтік құбылушылықтың көр­­кем әдебиетте ұтымды пай­да­­ланылуының тағы бір себебі осын­да жатыр ма деп ойлаймыз. Қазақ жазба әдебиетінде өт­кен ға­сырдағы айтулы ақындар М.Жұ­­мабаев пен С.Сейфуллиннің көркем туындыларында құбылу­шылық орын алды.

Әлемдік модернистік әде­биет­тегі мифтік құбылушылықтың клас­­сикалық үлгісін көрсеткен жа­­зу­­шылардың бірі – Ф. Кафка. Әсі­ресе оның «Басқаға айналу» («Прев­ращение»). Ш.Айтматов «Бо­­­ранды бекет» пен «Ақ кеме­де» мифтік құбылушылықты фи­лософиялық концепцияға сай дамытты. Ал қазақ прозасындағы бұл тәсілдің ең үздік көрінісі О.Бө­­кейдің «Атау-кересі» десек қа­телеспейміз. Ерікті со­на­ға айналдыру арқылы оның кү­нәсін «жуып-шайды». Кафка шы­ғар­масында Грегор Замзаның жән­дік­ке айналуы детальді тұрғыда су­реттеліп, Замза-қырықаяқтың бөлме кезіп жүруі оқырманда аяныш сезімін емес, жиіркеніш сезі­мін тудырады.

Қорыта келгенде айтарымыз, құ­былушылықтың төркіні мифте жатқанымен, адам баласының құбылғыш мінез-құлқы, сана-се­зімі, жалпы болмысы әр дәуірде түрлі тәсілмен трансформацияланып отырмақ.