Иә, «мұрағат», «архив» деген сөз аталса болды жұрттың көбі тек өңі әбден сарғайған, жұлым-жұлымы шыққан хат-қағаз, құжат-деректі бірден еске түсіретіні анық. Ал жазылмаған, жазылса да ұшты-күйлі жоғалған, бәлки бай бір заманда күлге айналған тарихыңды қайтерсің?!
Біздіңше болғанда, өткеніңнің тамырын басып, бүгініңнің бетіне тура қарай алудың тағы бір даңғыл жолы жатыр. Тап алдыңызда. Ол – әкелер айтқан әңгіме болса керек. Бәлкім, сіздің әкеңіз айтқан әңгіме баяғы жетінші атаңыз айтқан бір жақсы лепестің үзігі болмасына кім кепіл. Егер оның да мүмкіндігі бар екенін кеңіп бір есепке алсаңыз, онда сіздің мұрағатыңыз, әсірелей айтқанда тірі архивіңіз сол әкелер емес пе? Тіпті, бүгінгі бүтін елдің салиқалы саясатына, бас шұлғыр баянды бағдарына айналып отырған рухани жаңғыруыңыз да бұдан бөтен кете қоймаса керек-ті.
Хош. Сонымен әкелеріміз айтатын әңгімені де қал-қадірімізше қажетіңізге ұсынбақпыз.
* * *
Бала күнімде әкемнің әрбір ертегісі мен ауыздың суын ағызардай аңырайтып қойып айтатын аңыз-әңгімелеріне тойған емеспін. Неге екенін білсемші, мұндай әңгімелер айтар алдында ол кісі «балалар, мен қазір сендерге қауашақ айтып берейін, мықтап түйіп алыңдар» деп байыптап бір қарап алатын да ұзақ әңгіме бастайтын.
Сондай әңгіменің бірі – бақбақ туралы еді. Әсте, жаңсақ естімедіңіз. Кәдімгі бақбақ (сүттіген) туралы айтып отырмыз. Қазақ оны жеміс (дәнек) беретін кезіндегі ұлпасына қарап «тозғанақ» деп те атаған. Күнге ұқсаған түріне қарап та бөлекше бағалаған. Көз алдыңызға көп естеліктер келген болар.
Дәл осы жерде сіздің ойыңызға бақбақ тістеп өскен бала күніңіз орала кетері анық. Мүмкін, ертеректе де осы шөппен ойнамаған қазақтың баласы кем де кем болған шығар.
Неге кем болмасын, оның адам денсаулығына тигізер пайдасы мол болып тұрса. Сонда қалай дейсіз ғой, бұрынғылардың ескі есебіне жүгінсеңіз, бақбақ сорып өскен баланың денсаулығы қуатты болады екен. Сосын да баласын қайткенде де осы шөпке үйір қылудың амалын іздеген. Ал қазақтың ден қойған дүниесінен дегенін алатынын кім жоққа шығарсын. Тапқан ғой жолын сөйтіп. Оны әңгімесінде үнемі көнеден тін тартып айтатын әкеміз айтады тағы.
Ол кісінің айтуынша, «бақа, бақа бақ-бақ, басың неден жалпақ?» деп бұл шөптің басын тістеп айтатын қысқа жырдың да айтылуы тегін емес көрінеді. Яғни бала сол жырды айтып жүріп бақбақ сабағын (түтікшесі – автор.) аузына салып үрлейді. Одан кейде кісі қызығарлықтай өзгеше дыбыс та шығып жатады. Сонымен бірге шөп түтікшесінің басы тіліне келе белгілі бір пішінге келе бастайды.
Әрине, бұл жерде оның нендей кескін сызып, балаға қандай ермек болатынын ежіктей түсіндіргеннен гөрі пайдасы туралы айтқанымыз оң болар.
Ең қызығы, бұл шөптің құрамында бүгінгі медицинада кеңінен қолданылып жүрген гликозид молынан кездеседі екен. Сосын да витаминдерге бай өсімдік асқазан, өт, бүйрек, көз... тіпті ісікке дейін ем болатыны дәлелденген. Бұдан бөлек оның пайдасы шаш-етектен деп айтсақ та еш әбестік бола қоймас. Бұл жайлы интернет иіріміне бір сүңгіп шыққан кез келген оқырман өзі-ақ бағамдар деп ойлаймыз.
Көрдіңіз бе, қазақтың даналығын. Ауыруға емдігін білу бар да оны күнделікті өмірде қолдану тағы бар ғой. Бақсаңыз, бақбақпен ойнаған бала көп ауырмайтын болып тұр.
Былайша айтқанда, жаз бойы бақбақ тістей жүріп өскен бала да бір, қанаты дамыл таппай бал тасып қыс қамына кіріскен ара да бір сияқты. Екеуінікі де қыстың қамын жазда ойлаған әлпеттей.
Біреуі – ауырмас үшін істеп жүргенін білмей, тістелеп ойнай жүріп «бал» жиса, ал келесісі – әлбетте, тіршілігі үшін тырбанып табады.
Табадыны айтпақшы, әкемнің әңгімесіне тұздық етіп бір оқиғаны кірістіре кеткенді жөн көріп отырмын. Бала күнімде ауылда көрші тәтелердің бірі омырау безі қабынып қатты ауырғаны бар. Мұның соңы қиынға соғуы мүмкін екенін білген күйеуі жарын жетектеп бармаған емханасы қалмаса керек. Ақыры тауы шағылып жүрген күндердің бірінде ауылға жолаушылап келген бір ақсақалдан бұл ауыруға бақбақтың ем екенін естиді.
Сенесіз бе, «аман қалуы қиын» деген сол тәтеміз әлі шапқылап жүр. Баяғы ауылда. Әлде, сол жолаушы қарияңыздың өзі де тегін адам емес пе еді, кім білген ол тұста. Ең бастысы, бір Ана бір түп шөптің қасиетінен аман қалып отырмай ма?!
Ол-ол ма, күн пішінді бұл шөптің пайдасы бұнымен бітсе кәне.Әкемнің жеткізуінше, баяғыда қазақтар уақытты күнге қарап бағамдаумен қатар, бақбаққа да сүйеніп мөлшерлей алыпты. Сол арқылы ол шығатын уақытта еш мезетте жаңылып көрмеген деседі.
Мәселен, бақбақтың өзіне тән қасиеті бойынша таңғы алты оның ояну сәті секілді. Яғни ол тұрақты түрде алтыда гүл ашады да түстен кейінгі сағат үштің кезінде гүлін жабады. Міне, мұндай қасиеттер оны өзге гүлдерден де ерекшелеп тұрса керек. Құдайдың құдіреті демей көр...
Айтпақшы, менің ауылымның аты да – Бақбақты. Тіпті, кейде осы бір ұзына-ұзақ айтылатын әңгімелер менің ғана ауылымның «архивтегі» құпия жазбасындай сезілетінін қайтесіз. Сосын да көпке көп пайдасы тиердей ақтарып отырған бетіміз осы.
Жоқ! Бұндай мысалдар – қазақтың архивінде жатыр. Біздің мақсат та сол, сол мол да бай қазынаны әл-әзірімізше сізге әзірлеп ұсынып отыру деп біліңіз.