Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді

Тарих ғылымының табалдырығын ат­тап, сол салада еңбек еткен ғалымдар аз емес. Бірақ солардың арасында есі­мімен ерекшеленіп, болмысымен бөлі­ніп, жайдары, жаймашуақ мінезімен мен­мұндалап, тұлғалық қасиетімен таудай болып көрінетін бірден-бір ғалым осы Кеңес Нұрпейіс болатын.

Басқа да тарихшылар сияқты мен де Кенағамен барынша араласып, шәкірт әрі інілік жолда көрген-білгенім мен ойға түйгенімді айта кетуді жөн көрдім. КСРО-ның соңғы көсемі М.Горбачевтің қай­та құру саясаты қызып тұрған шақта, Ауған соғысынан (әскерден) келіп С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік уни­верситетінің (қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) тарих факультетіне оқуға түстім. Сту­денттік шағымыз басталғаннан-ақ Кеңес Нұрпейіс есімін еститін болдық. Бірақ КСРО-ның жалауы желбіреп тұрған тұс­та отан­дық тарихшыларға қарағанда кеңес­тік та­рихшылардың есімдері ерекшеленіп тұр­ды. Сөйтіп біз тарих факультетін біті­ріп шық­қанша КСРО да ыдырап, Қазақ­стан тәуелсіздігін алды.

Мен конкурс бойынша Қазақ қыздар педагогикалық университетінің тарих факультетіне оқытушылық қызметке қа­былдандым. Дәл осы кезден бастап ака­демик Кеңес Нұрпейіспен көзбе-көз, бетпе-бет танысу басталды. Ғалым аға­мыздың негізгі қызмет орны Шоқан Уә­лиханов атындағы Тарих және этноло­гия институтының «Кеңес дәуіріндегі Қазақстан» бөлімінің меңгерушісі бол­ғанымен, Қыздар университетінде көп жылдар дәріс оқыды.

Жаңа оқу жылы басталып, өзінің ыр­ғағына түскен алғашқы күз айының бір күнінде жұмыс орнына келсем, мен қызмет атқаратын кафедраның меңгеру­шісі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Керейхан Аманжоловпен бірге бір кісі отыр екен. Екі ағаға да қолымды беріп, сәлем-саулық сұрастым. Сол-ақ екен К.Аманжолов маған өзінің қасында әң­гі­мелесіп отырған ағаны таныстыруды бас­тады.

– Мынау қасымда отырған ағаң белгі­лі тарихшы Кеңес Нұрпейісов болады. Естуің бар шығар, тарихшысың ғой? – деп сұрады.

Мен лезде «иә» деп жауап бердім.

Сөзін әрі қарай жалғастырған Керағаң (Керейхан Рақымжанұлы) Кеңес Нұр­пейіс­тің ғылыми атақтары мен оның та­рих ғылымына қосқан үлесіне тоқталды. Ол кісінің осы кафедрада са­ғаты бар екенін және аптасына бір-екі рет келіп дәріс оқитынын айтты. Сөйтті де солдат сияқты алдарында қасқайып тың­дап тұрған мені таныстырды. Мені жа­ңадан оқытушылық қызметке алғанын және екі жыл Ауған соғысында болып қайт­қанымды да қосып айтты. Өйткені Ке­рағаң әскери тақырыпты көп зерттеген ғалым және отставкадағы полковник болатын.

Менің байқағаным Кенаға (Кеңес Нұр­пейісұлы) бәрін байыппен тыңдап отырды. Таныстыру біткеннен кейін ол кісі оқытушылық қызметпен бір жақты ке­тіп қалмай, ғылыммен айналысу керек­тігін ескертті. Қазақ жастарының тың та­қырыптар алып, ғылыми диссертация жазуы керектігін жеткізді. КСРО-ның күйреуінен кейін отандық тарихта тұ­нып жатқан тақырыптар көп екенін, со­лар­дың бірін алып, ғылыми зерттеу жүр­гізіп, еңбек жазу қажет деген ой салды. Осылайша, ол кісімен кездескен алғашқы күннен-ақ ғылымға деген бағыт пайда болды. Ал адами тұрғыдан келгенде ме­ні жас немесе ғылыми дәрежесі жоқ оқы­тушы ретінде емес, қазақы ағалық қасие­тімен қабыл алды. Сөйтіп, апта сайын ол кісінің жүзін көріп, ақылын тыңдап, әңгі­мелесу әдетке айналды.

Керейхан Аманжоловтың ұсынысы­мен кандидаттық диссертация тақыры­бым белгілі болды. Ол тақырып Ш.Уәли­ха­нов атындағы Тарих және этнология институтында бекітілді. Ғылыми жетек­шім болып, кафедрамыздың мең­герушісі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Аманжолов Керейхан Рақым­жан­ұлы тағайындалды. Осы институтта «Кеңестік дәуірдегі Қазақстан» бөлімінің меңгерушісі Кеңес аға тақырыбымызды құптады. Оған қоса менің қайдан келге­німді, қандай адам екенімді білмесе де өзінің ағалық, ізгілік қасиетімен тез баурап алды. Оған риза болған мен Кенағаның көңілінен шыға аламын-ау деген оймен әрқашан ал­дын кесіп өтпей, тек інілік ізеттілік көр­сетумен жүрдім. Бұл жағдай бізді онан әрі жақындата түсті.

Бір күні таңертеңгі 8.30-да басталатын сабағыма ертерек барып қалдым. Уақыт ерте болғандықтан оқу ғи­ма­ратының екінші қабатының дәлі­зінде бірен-саран оқытушы мен студент ғана келіп жатты. Ал кафедраның жанында қолында папкасы бар Кеңес ағамыздың тұрғанын байқадым. Лезде шауып барып, қолын алып, хал-жағдайын сұрадым. Сол кезде жылышырайлы, қай уақытта да адам жатырқамайтын Кенаға маған мынадай ақылын айтты.

– Болат бауырым. Неге кандидаттық диссертацияңды қорғауға шықпай жүр­сің? Мен сенің жариялаған біраз мақа­лаларыңды оқыдым. Сол мақалаларыңа қарағанда бір кандидаттық диссертация жұмысы шығады деп ойлаймын, – деді.

Іштей қуанып кеткен мен қай диссер­тациялық кеңеске қалай барарымды біл­мей жүргенімді айттым.

Сонда Кенаға ойланып тұрып, Ш.Уә­ли­ханов атындағы Тарих және этнология институтында диссертациялық кеңес бар, сонда келсең болады деді. Сөйтіп, са­бақ уақыты басталып, екеуміз екі ауди­торияға дәріс оқуға кіріп кеттік.

Кенағаның берген ақылы мен кеңесі маған тыным таптырмады. Қысқа уа­қыт ішінде жұмыстарымды жинақтап, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және эт­но­логия институтына таңертеңмен тар­тып отырдым. «Кеңестік дәуірдегі Қазақстан» бөлімі орналасқан 3-қабатқа көтерілдім. Кірсем, бөлім меңгерушісі Кенаға орнында отыр екен, қуанып кеттім. Ол кісі қолымдағы компьютермен те­ріліп, ретке келтірілген жұмысымды біраз уақыт ақтарып, институт директорына кіріп көрсет деді. Бұл кезде институт директоры ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Манаш Қозыбаев еді. Ол кісінің кабинеті 2-қабатта болғандықтан, төмен түсіп қа­былдау бөлмесіне келдім. Академикке кі­ру қалай болады деген ой тыным бер­меді. Сөйтіп, қобалжып, ойланып отырғанда директордың қабылдау бөл­месіндегі хатшы қыз кіріңіз деді. Дирек­тордың алдынан бір-ақ шықтым. Сәлем беріп болған соң, қай оқу орнынан келгенімді айтып, алдымен өзімді та­ныстырдым. Артынан келген шаруам­ды айтып, қолымдағы жұмысымды бер­дім. Академик ағамыз жұмысты біраз ақтарды. Сосын «жұмыстың көрінісі жаман емес, менімен жүр» деп кабинетінен шық­ты. Соңынан ілесіп келемін. Қайтадан 3-қабатқа көтерілдік. «Кеңестік дәуірдегі Қазақстан» бөлімінің меңгерушісі Кенаға оты­ратын бөлмеге келді. Сөйтіп, Кеңес ағаға былай деді:

– Мына азаматтың жазған ғылыми жұ­мысы Кеңестік дәуірден екен. Жұмыс жаман емес көрінеді. Осы жұмысты ма­мандарға беріп оқыт. Егер дұрыс болып жатса, мәжіліс өткізіп талқылаңдар. Талапқа сай келіп жатса, қорғау үшін дис­сертациялық кеңеске шығарыңдар, – деп академик ағамыз кабинетіне кетті. Ол кісінің директор болса да ешкімді өзі­не шақырмай, өзі келгеніне мен таңғал­дым. Халқымыздың «ұлық болсаң, кішік бол» деген сөзі жанымда сайрап тұрды.

Хош делік, сонымен қайта Кенағаның ал­дынан шықтым. Ол кісі жұмысты 3 дана етіп шығарып әкелуімді және маман­дарға оқуға беретінін айтты.

Сөйтіп, мені бір айдан кейін мәжіліске ша­қырды. Сөйтсем, менің жазған жұмы­сым талқыланады екен. Мәжілісте менің жұмысымды оқығандардың бәріне болмаса да біріне тоқталайын. Ол кісі әскери тарих маманы, тарих ғылымдарының докторы, профессор Төлтай Балақаев еді. Т.Балақаев ағамыз алдымен жұмыстағы кейбір кемшіліктерге тоқталды, әсіресе әскери терминдердің орысша емес, қа­зақша балама атауларын көрсетуімді ес­кертті. Сөйтіп, кемшіліктерді тез түзе­тіп, мәжіліс қорғауға ұсынуға болады де­ген шешім шығарды.

Жалпы, кандидаттық диссертация 1998 жылы 28 сәуірде Ш.Уәлиханов атын­дағы Тарих және этнология инсти­тутының диссертациялық кеңесінде қор­ғалды. Қорғау өткен соң Кенаға: «Сен мұ­нымен тоқтап қалма, докторлық дис­сер­­тация жазуға тырыс, ғылым жолы жеңіл болмағанымен, оған ұмтылу керек. Ауған соғысын да көріп қайттың, тек алға жылжуға өзіңді жұмылдыр. Қажет болса, ғылыми кеңесшің болуға да дайынмын», деп, бұл жолы тағы да мені алға қарай ұмтылуға жігерлендірді.

«Жақсы сөз – жарым ырыс» деп атам қа­зақ бекер айтпаған екен. Кандидаттық дис­сертациядан кейін докторлық та­қырып таңдау мен оны бекіттіру мәселесі тұрды. Күндердің күнінде, Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінің тарих факультетінде жүргенде Кенаға осы мәселе туралы сөз қозғады. Мен бір-екі тақырып ойымда жүргенін айттым. Ол кісі мені тарих институтына келіп кетуге шақырды. Мен бардым. Сөйтіп, Ке­нағамен ақылдаса отырып докторлық диссертация тақырыбын талқылап, біреуіне тоқтадық. Ол тақырып институтта бекітілді. Ғылыми кеңесші болып Кеңес Нұрпейісұлы тағайындалды. Сөйтіп, Кенағаның кеңесшілігімен докторлық диссертация үшін материал жинауға және жазуға кірісіп кеттім. Ғылыми кеңесшімнің білгірлігі, ұстамдылығы мен көрегенділігі мені алға қарай жылжуға итер­меледі. Ғылыми жұмыс туралы Кенағамен кеңескен сайын, жаңа бір тұ­жырымдарға келіп, жұмыстың ілгері жылжуына септігін тигізді.

Осылайша, жұмысымыз жүріп жатқан ай­лардың бірінде Кенаға науқастана бастады. Бірақ оңалып кетер деген оймен көңіл сұрап, жаман ой ойламадым. Кенағаның жағдайы күннен-күнге ауырлай бастады. Ағамыздың жан жары Мәриям апайды уайым қысты. Мә­риям апайға басу айтып, ағамыз әлі-ақ тәуір болады деп жұбатып жүрдім. Бірақ ауру барған сайын ағамызды жүдетіп, ақыры арамыздан алып кетті. Та­рих ғылымдары тарландарының бірі саналатын ағамыздың әрі ғылыми кеңес­шімнің арамыздан кетуі маған қатты бат­ты. Әрбір бейсенбі сайын ағамыздың үйіне барып, Мәриям апайдың алдында құ­ран бағыштап отырдым.

Ғылыми кеңесшімнің көзі тірісінде докторлық диссертациямды қорғай ал­маған мен, қолбасшысынан айырылған жауын­гердей қиналыста қалдым. Бірақ осындай сәтсіз кезеңде қолұшын созып, тақырыбымды тоқтатпауыма және жа­лық­пай жалғастыруыма жігер берген тарих ғылымдарының докторы, профес­сор Ерлан Бәтташұлы Сыдықов болды. Ғылым саласының талабы бойынша Е.Сыдықов жаңа ғылыми кеңесшім болып тағайындалып, әрі қарай жұмысымның жылжуына жетекшілік етті. Сөйтіп, ғы­лы­ми кеңесшімнің кеңесімен және ұс­таз­дығымен докторлық диссертациям жазылып бітіп, 2010 жылы табысты қорғалды.

Академик Кеңес Нұрпейісұлы тек ға­лым ғана емес, ұлағатты ұстаз болды. Ол кісінің қамқорлығымен қаншама та­рих­шыларымыз докторлық және кан­дидаттық диссертацияларын қорғады. Про­фессор ретінде К.Нұрпейіс көп жыл Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық уни­верситетінің тарих факультетінде дәріс оқы­ды. Ғалымнан тәлім алған шәкірттері тәуелсіз Қазақстанның ғылым және білім саласында елімізді өркендету жолында аян­бай еңбек етуде. Ол кісі даярлаған 11 ғылым докторы мен 40-тан аса ғы­лым кандидатын, оған қоса ғылым мен білім саласын басқарып, ғылыми-зерт­теу институттарының директорлығы, жоғары оқу орындарының ректорлығы қыз­метінде жүрген шәкірттері барын айтсақ та жеткілікті. Саясатпен айналысып, елге басшылық жасау жолында жүр­гендері де бір шоғыр. Ағамыздың ғылыми кеңесшілігімен қорғағандардың ара­сынан докторлық қорғағандар қа­та­рында тарих ғылымдарының док­торлары Т.Омарбеков, Б.Аяған, Қ.Ахме­тов, С.Смағұлова, ал сол кісінің жетек­шілігімен тарих ғылымдарының канди­даттары Г.Дадабаева, Г.Өскебаева, Р.Нұр­мағанбетова, Р.Сариева және т.б. атап өтуге болады.

К.Нұрпейіс бірнеше жыл Ш.Уәли­ханов атындағы Тарих және этнология институтының докторлық қорғау жөнін­дегі Диссертациялық кеңесінің төрағасы бол­ды, осы кеңестің және Қазақстан тарихы бойынша ғылыми-проблемалық кеңестің мүшесі болды. 1992-1996 ж.ж. ол Жоғарғы аттестациялық комитеттің та­рих ғылымдары бойынша сараптау кеңе­сінің төрағасы болды.

Академик К.Нұрпейістің отан­дық тарих ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі жо­ғары бағаланды. 1983 жылы Мемлекеттік сый­лықтың лауреаты атан­­ды, 1989 жылы Ұлт­тық Ғылым акаде­миясының мүшесі, 2003 жылы толық мүшесі (академигі) болып сайланды. 1995 жылы ғалым «Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің үздігі» белгісімен марапатталды. Осы жылы оның «Алаш һәм Алашорда» атты кезекті монографиясы жарыққа шықты (Алматы, 1995). Ғалымның «Алаш һәм Алашорда» еңбегі тәуелсіздігіміздің бастапқы жылдары «Алаш және Алашорда» туралы ақпарат беретін алғашқы көлемді еңбек болып қана қойған жоқ, осы саланы зерттеуші ғалымдар үшін үлкен бөгетті бұзған күштей әсер етті. Оқырмандарын жаңа деректермен сусындатқан құн­дылығы күшті кітап болды. 1997 жылы ол Әлеу­меттік академияның толық мү­шесі (академигі) болып сайланды. 1998 жылы К.Нұрпейіске «Қазақстанның ең­бек сіңір­ген ғылым және техника қай­рат­кері» құрметті атағы берілді. Ғалым­ның ғылым мен білімге сіңірген зор ең­бегі мемлекет тарапынан еленіп, үл­кен марапатқа ие болды. 40-тан асқан ша­ғында Мемлекеттік сыйлық алып, 60-тан асқан шағында «Парасат» орденімен мара­патталды. «Ғылым қайраткері» номинациясы бо­йынша жылдың «Алтын адамы» аталды.

Қорытындылай айтқанда, белгілі ға­лым, ұлағатты ұстаз, академик Кеңес Нұр­пейісұлы кішіге үлгі, шәкіртке ұс­таз, қиналғанға қамқоршы, ізденушіге ізгілігін таныта білген ардақты азамат еді. Жылышырайлы жүзімен кез келгенді жа­нына жақын тартатын, салмақты, са­лиқалы сөзімен барлығын баурап алатын, ағалық ақ қасиетімен қашанда жылы шуағын шаша білетін ерекше адам болатын. Биыл ағамыз арамызда болғанда 85 жасқа толып, басқаны айтпағанда шә­кіттерінің шаттығына бөленіп, бір марқайып қалар еді. Өзі өмірден өткені­мен, жарқын бейнесі кетпейтініне сене­міз. Халқымызда «Жақсының аты, ғалым­ның хаты» өлмейді деген қанатты сөз бар. Академик К.Нұрпейістің артына қал­дырған ұстаздық ұлағаты мен мол ғы­лыми мұралары – осының айқын дәлелі. Оның ғылым жолындағы төккен тері мен атқар­ған ерен еңбегі, ізденісте болған тарихшы ғалымдар мен шәкірттеріне шашқан шуағы ешқашан ұмытылмайды.

Болат САЙЛАН,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры,

тарих ғылымдарының докторы, Ауған соғысының ардагері