Шекара не өзен болар, не кезең болар немесе тарихшылар нені ескеруі керек?!

Халқымыз Қазақ хандығы кезінде де, одан арғы Алтын Орда, Түрік қағанаты, Ғұн, Сақ дәуірінде де осы жерде өмір сүрген, өсіп-өнген. Қысқаша айтқанда, ұлттық тарихымыздың терең тамырлары көне заманның өзегінде жатыр. Шекара сызығын ресми түрде халықаралық шартпен бекітіп, оны әлем жұртының мойындауы соңғы бірнеше ғасырда үрдіске айналды. Оған дейін қазіргідей делимитация, демаркация деген ұғымдар болмаған» деп, кейінгі кезде тәуелсіз республикамыздың шекарасына байланысты кейбір сая­сатсымақтардың қаңқу сөздеріне тойтарыс берді.

«Мемлекет» пен «жер» егіз ұғым, бірінсіз бірі жоқ. Ен­деше географиялық тұрғыдан орна­ласқан жерін айтпасақ, мем­лекеттің бар екендігін де түсіндіру мүмкін емес. Сондықтан жер, шекара – тәуелсіз мемлекеттің бас­ты кепілі. Қазақтың ата-бабасы сақ-ғұндардан бастау ала­тыны белгілі. Ғұндар мен сақ­тар жер қадірін ежелден біліп қана қоймай, оны қасиетті дү­ние­танымдық дәрежеге көтерген. Оған ғұндардың Мөде қағанының Қытай императоры сұраған «ұл­т­арақтай жерді» бермеуі, патшайым Томиристің сақ жері­не көз тіккен парсы патшасы Кир­мен қантөгісте баласын құрбан етіп, шайқасқа шығуы сияқты тарихта мәңгі есте қалған деректер жетерлік. Жалпы, сол замандардан бастау алып, кейін түркілердің «Қасиетті Жер – Су» дүниетанымының қалыптасқаны мәңгі бітіктаста: «Көкте түркі Тәңірісі, түркінің қасиетті Жер-Суы былай депті: «Түркі халқы жоқ болмасын дейін, халық болсын дейін» деген сөздерінде де айқын көрініс берген.

Сол жерді көшпелілігі басым ата-бабалардың дәстүрлі тұрғыда тарихшы-зерттеушілер қалай қолданғанына ерекше маңыз беру қажет. Көптеген зерттеушілер көшпелілердің көшіп-қонуын жүйесіздік пен ретсіздік тұрғы­сынан қарағандары анық. Мұн­дай көзқарас екі жақты, яғни бірі – көшпелілер тұрмыс-тір­ші­лігінен хабарсыз, яғни жете біл­мегендіктен болса, екінші топ­тағылар – көшпелілер өрке­ниетін саналы тұрғыда мойындамай, саясат пен идеология ықпалымен барынша оларды төмендету, тұрақты жері мен мемлекеттілігі болмаған тобыр ретінде қарастыру. Соңғы кезде қазақ жеріне көз тіккен көрші елдің «саясаткерсымақтары» осы екінші топқа жататыны анық. Бұлар осындай көзқарас арқылы көшпелілердің көшіп-қонып жүрген территориясын толық есепке алмайды. Көшпелілер мекендеген жерде, әдетте қыстау мен жайлау міндетті түрде болғаны мәлім. Ал осы қыстау мен жайлау кейде мыңдаған шақырымдық кеңістікте орын алған. Мұндай көшіп-қонуды ғылыми тілде «горизонтальды» десе, оңтүстік жақтағы тау өңірлерінде «вертикальды», яғни жазда тау басындағы жайлауларда, ал қыста тау етегіне түсуді айтқан. Ежелден қазақ жерінде көшпелі шаруашылық басым бола тұрып, қыста Сырдың бо­йында, ал жазда Бетпақдала бойымен мыңдаған шаршы шақырым жайылымға көше отырып, Арқа, Батыс және Солтүстік, Солтүстік-шығыс өңірді қоныс еткен. Бұл жерлерді ежелден ру-тайпалар өзара бөлісіп, ата-бабасынан бері ешқандай территориялық дели­митациясыз естерінде берік сақтаған. Есте сақтаудың бір не­гізгі түрі – жер-су аттарын қоюы және сонымен бірге өздері­нің сол жерге құқығының бар екен­дігін табиғи рельефтер арқылы белгілеу. Міне, осыдан қазақта «Шекара не өзен болар, не кезең болар» деген, яғни «территориялық делимитация» функциясын атқарған далалық норма қалыптасқан. Терри­ториялық делимитацияның бұл түрі көрші елдермен де және өзара ру-тайпалық қатынастарда да өзінің күшін берік сақтаған. Оған ортағасырлардағы түркілердің жер даулап келген көршілерге ат үстінде тұрып: Мынау менің ата-бабамның ежелден келе жатқан қонысы еді» деген сөздері жазба деректерде кездесетіні де куә.

Жалпы, ата-бабаларымыз құр­ған мемлекеттердің территория­сын белгілегенде көбінесе шетелдік жазба деректерге жүгі­нетініміз мәлім. Мұндай деректерде көшпелілердің не қыс­таудағы қонысы, не болмаса жай­лаудағы тұрған жері айты­лады. Сондықтан бірі айтыл­ғанымен, екіншісі айтылмай қалатыны жиі кездеседі. Соған қарап, ол ұлыстың тұрған терри­ториясын немесе шекарасын белгілеу үлкен қателікке ұрын­ды­рады.

 Мемлекет басшысының «...тарихпен саясаткерлер емес, тарих­шылар айналысуы керек», деген қағидалы сөзін ескере отырып, біз, тарихшылар көш­пелілігі басым ата-бабаларымыз құрған мемлекеттердің территориясы мен шекарасын анықтағанда қыстауы мен жайлауын, көшіп-қону маршруттарын, экологиялық (табиғатпен үндесу) мәдениетін және жазба деректер ғана емес, қазақтың ауызекі, ауызша тарих айту дәстүріне терең үңіле отырып, кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізуіміз қажет деп айтар едім.

Сатай СЫЗДЫҚОВ,

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры