Бұдан біршама жыл бұрын белгілі қоғам қайраткері Иманғали Тасмағамбетов Алматы қаласының әкімі болған кезде қалалық әкімдік ғимаратында Жоғарғы Сот Төрағасы, өзге де лауазымы биік басшылар қатысқан, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске арналған үлкен жиын өтті. Әдеттегідей судьялар арасындағы көлеңкелі құбылыс – парақорлықты жою жөнінде әртүрлі пікірлер айтылды. Тіпті, кейбіреулер болса әбден еркінсіп, “зейнеткерлік жасқа жақындаған судьялардың пара алмасқа амалы жоқ, себебі ертеңгі күні жалғыз зейнетақымен күн көру мүмкін емес” дегендей сөздерге де барды. Мұндай сорақылыққа шыдай алмаған Алматы қалалық сотының судьясы Қания Үсенқызы бірден отырған орнынан тез тұрып, мінбеге көтерілді.
– Мәселен, менің зейнеткерлікке шығуыма небәрі үш-ақ жыл қалды. Бірақ, зейнетақы көлемінің аздығы мені мүлдем шошындырмайды. Ойлана білген адамға мынау тіршілікте ар-ождан тазалығы өте қымбат. Сондықтан да, мен өз кәсібімді соңғы демім біткенше адал атқарамын. Мен өмірімде ешқашан пара алып көрген жоқпын және алмаймын да,– деді ол дауысын көтере сөйлеп. Қала әкімі Иманғали Тасмағанбетов сол жиында “Егер еліміздегі әрбір судья қалың көпшіліктің алдында жұрттың көзіне Қания апай сияқты тіке қарап тұрып, жүрекжарды сөзін осылай ашық айтса, бұл үлкен жетістік болар еді” – деп атап айтқан болатын.
“Құрмет” орденінің, Қазақстан Республикасы Судьялар одағының “Үш би” белгісінің иегері, Алматы қалалық сотының бұрынғы судьясы, заң ғылымдарының кандидаты Қания Хайруллинаны асау тағдыр алпыс асуына бар болғаны бір-ақ аттам қалғанда жеткізбеді. Тұла бойы биік таудан аққан мөп-мөлдір бұлақтың суындай таза, кіршіксіз адал жанға деген көпшіліктің құрметі, сағыныш сезімі әлі де толастар емес. Қамшының сабындай тым қысқа ғұмыр кешсе де артына өшпес сәуле, қимастық қалдырып кететін асыл жандар болады. Бүгінгідей мың құбылған заман ықпалын елеп-ескермей, тым қарапайым, қоңыр тіршілік кешіп, еліміздің сот жүйесіне қыруар еңбек сіңірген білікті судья, хан қызындай қайран Қания өнегелі, ұлағаты мол өмір кешті.
Ақтөбе облысы, Байғанин ауданының Қызылбұлақ ауылында көп балалы отбасында жарық дүние есігін ашқан Қания мектеп қабырғасында жүргеннен бастап жүрегіне ұялаған мақсатына жетуді, сот мамандығын игеруді армандайтын. Айтқанынан ешқашан қайтпайтын, бала кезінен үнді фильмдеріне еліктеп өскен өжет қыз дегеніне де жетті. Сол кездегі С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің заң факультетін бітіргеннен кейін алғашқы еңбек жолын Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданындағы Шетпе поселкесінде аудандық сотта бастаған ол Торғай облыстық, Алматы қалалық сотында Азаматтық және қылмыстық істер жөніндегі алқаның төрайымы болып жұмыс атқарды. Қай жерде, қандай жағдайда қызмет етсе де “тағдыры таразыда тұрған пенденің көз жасын арқалап, теріс үкім шығарудан артық күнә жоқ” деп есептейтін маман өз кәсібінде ерекше ұқыптылық танытты. Кәсіби этика шеңберінен шығып көрмеген судьяның жеке өмір заңындағы ең басты қағидасы да – ар-ождан тазалығына көлеңке түсірмей, жақтастарының да, қарсыластарының да бетіне қаймықпай, тіке қарау болатын. Сондықтан да, ол жаны нәзік әйел бола тұра, еліміздің сот жүйесіндегі күрделі де қиын сүрлеуде азаматтың азаматы ғана шыдайтын тым ауыр жүкті көтере білді және қандай биікке көтерді десеңізші?!
Заңгер бойындағы қайсарлықтың терең сыры – оның өз кәсібіне, туған еліне деген түпсіз терең сүйіспеншілігінде. Ғұмырлық жары – Амангелдімен бірге көзінің ағы мен қарашығындай ұлы мен қызы – Әлтайыр мен Айнұрды азамат етіп өсірген асыл ана, немерелерінің сүйікті әжесі болған Қания Үсенқызының кейінгілерге қалдырған өшпес өнегесі жүрегіндегі ізгіліктің жылуы екендігі сөзсіз.
Әрине, адамгершіліктің, рухани тазалықтың биігіне қол жеткізу айтуға ғана оңай, бұл – азабы да, қиындығы да, күрделілігі де, талас-тартысы да мол күрделі жол. “Сенесіз бе, адалдығым, шындықты бетке айтатын бірбеткейлігім үшін мені кейбіреулер жек көреді. Бірақ мен басқаша өмір сүре алмаймын”, дейтін еді ол кейбір кездерде ақтарыла сырын айтып. Оның өзі төрелік еткен жүздеген сот процесінде шығарған, қара қылды қақ жарған әділ шешімдерімен бір таңқаларлығы, ақталушыны былай қойғанда, айыпталушылар да сөзсіз келісетін. Сот жүйесінде отыз жылдан астам тер төккен судья бойындағы бұл қасиет – оның ата-анасының шаңырағындағы ұлағаттың жемісі болса керек. Себебі, бүгінгідей қырық құбылған дүниеде тіршілік кешушілер арасында тек тәлімді тәрбие, ата-ана өнегесін көргендер ғана адамгершілік асыл қасиетімен ерекшеленуде.
Сот беделінің, ең алдымен, жекелеген судьялар беделінен құралатындығын Қания Хайруллина еңбек жолында біршама тәжірибе жинақтап үлгермей-ақ, университет бітіре сала бірден ойға түйген. Маңғыстауға жолдама алған жап-жас қызды Қазақстанның сол кездегі Әділет министрі Бегайдар Жүсіпов оны Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне ертіп апарып, бөлім меңгерушісінің орынбасары Долда Досболовпен кездестірген еді. Сол кездегі Гурьев облысы прокуроры қызметінен ауысып келген жаңа басшы шашы боялған, қып-қысқа көйлек киген қызды көріп, “Ойбай, мына қызды көрсе адайлар шошып кетеді, ал бұл қыз болса олардың түйесінен қашып кетеді” демесі бар ма безектеп. Бір таңғаларлығы, ірі басшының алдында тұрғанның өзінде жүрексінбей, керісінше ол бұл сөзге:
– Саспаңыз, мен түйеден қорықпаймын, өзім түйеге мініп өстім. Ал сіз айтып отырған адайлар егер менің боялған шашымнан шошынса, оның түрін оп-оңай өзгертуге болады,– деп бірден жауап қайтарған. Жас қыздан мұндай батыл жауапты, өжеттікті күтпеген Долда Досболов болса “ой, мынау өзі болайын деп тұрған қыз ғой” деп тиісті құжаттарға өз қолын қойып, оны Маңғыстауға аттандырып жібереді. Тіршіліктің талай сынынан мүдірмей өтіп, адалдық жолында әділеттіліктің ақ туын желбіретіп, қиянатқа қарсы тұруда ол тура бағытынан тайған емес. Жасыратыны жоқ, оның өз ғұмырында қиналған кезі мүлдем болмады деп айту орынсыз. Ең бастысы, тағдыры шырғалаңға түскен жандарға кесілген жазаның әділдігі ол үшін ең өзекті мақсат болды. Тағы да бір ғажабы, ол көкірегіндегі шыңғырған шындықты қандай жағдайда, қай жерде болмасын айтпай қоймайтын және айтпай қалған кезі жоқ десе де болады.
Сонау сексенінші жылдары кең-байтақ елімізде сотталғандарды ақтап, түрмеден босатып алу сирек кездесетін оқиға еді. Бірақ, оның заңгер ретінде қанына сіңген қасиет – басына іс түскен адамның жазықсыздығына көз жеткізсе, оны ақтап алмай жаны тыныш таппайтын. Сөйтіп, Торғайда ол “ұрлық жасады” деп жазықсыз сотталған қазақ жігітті ақтап, түрмеден босатып алды. Қателік тергеушінің де, прокурордың бір ауыз қазақша, ал, айыпталушының бір ауыз орысша білмеуінен болған екен. Қазақ жігіті болса, тергеушінің “қол қой” деген жеріне бар болғаны “жала, жала” деп бір сөзді қазақ тілінде сан рет қайталап жаза берген. Сөйтіп, орыс тілін білмегендіктен амалсыз сотталып кете барған жігіттің кассациялық шағымы сол кездегі Торғай облыстық соты төрағасының орынбасары – Қания Үсенқызының алдына келгенде әріптестерінің бұл оспадарлығы оны қатты қынжылтқан еді. Сотталған жігіт: “егер қазақша түсінетін біреу табылса менің заң алдында кінәсіз екенімді білер еді. Өйткені, барлық түсініктемеде, қол қоятын орында “жала” деп жаздым” деп хабарлапты. Адам тағдырына аяқасты қарамай, әрдайым араша түсетін білікті судьяның араласуымен іс қысқартылып, жігіт темір тордан құтқарылды. Және де бұл кәсіби тәжірибесі мол заңгердің басынан өткерген бір ғана іс емес екендігі көп нәрседен хабар берсе керек.
Айналаға жақсылықтың нұрын сеуіп, абыройлы ғұмыр кешу екінің бірінің қолынан келмейді. “Мен оны сонау студент кезінен білетінмін. ҚазҰУ-дің заң факультетінің 300 студенті тұратын жатақханасында студенттер кеңесінің төрайымы болды. Жас қыздың тұла бойындағы мейірімге таң қалатынбыз. Кейін курстасы Ерсайын қайтыс болғанда да жұмысбастылығына қарамай, оның отбасына көмектесіп, балаларының басынан сипаған да осы Қания еді” дейді заң ғылымдарының докторы Марат Сәрсембаев өз ойын ортаға салып.
Қызылорда облыстық сотының төрағасы М.Сабырбаев “менен небәрі үш жас үлкендігі болса да мен Қания Үсенқызын өзімнің үлкен апамдай, ұстазымдай сезінетінмін, Шевченко қалалық сотында бірге жұмыс істедік. Бір күні қалалық партия комитетінің бірінші хатшысы В.Шеманский азаматтық бір іс туралы судьяларды шақырып алып, негізсіз ұрысқан. Сонда Қания сөз алып, “айыпталушының жоғарыда тіренішім бар деп судьяларға тиісуінің бір ұшығы сізде жатқан шығар” деп партия хатшысының бетіне бүкпесіз айтып тастауы бізді, яғни әріптестерін ғана емес, хатшының өзін де абдыратқаны түрінен көрініп тұрды” – дейді алыста қалған күндерге көз жүгіртіп. Кеңес өкіметі кезіндегі өте сирек оқиға – небәрі 26 жасында Маңғыстау аудандық сотының халық судьясы болып тағайындалған жас маманға аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы “Айналайын, көмек керек болса айтарсың” деген. Ал, ол болса басшы қамқорлығына алғыс білдіріп, сосын “Сізден жалғыз ғана өтінішім бар, мен шығарған сот үкіміне араласушы болмаңыз. Егер мен заң талабына сай әділетті шешім шығармасам, онда жазалаңыз” деген-ді.
Қара қылды қақ жарған ақиқаттың ақ жолымен жүруді ғұмырлық қағидасына айналдырғанның бірі Алматы қалалық сотының бұрынғы судьясы – Қания Үсенқызы еді.
Түсіне білген адамға мынау жарық дүниеге адам болып келіп, адам болып кетуден артық қандай мақсат болуы мүмкін?! Табиғаты нәзік әйел болса да азаматтың азаматы шығатын абырой мен беделдің шыңына ол адалдығымен, ақ жүрегімен көтерілді. Хан қызындай, қайран Қания... жалт-жұлт еткен дүние, жалған дүние демеске амал жоқ.
Бақыт БАЛҒАРИНА.
АЛМАТЫ.