Бюджеттен бөлінген қаржы неліктен игерілмейді?

Жыл сайын айтылып жүрген мәселені биыл да жасырып қалу мүмкін болмады: дағдарысқа қарсы жоспар және оның айқын мақсаттары жеткілікті қарапайым әрі түсінікті болатын. Өкінішке қарай, бірқатар аймақта қаржыны үнемдеуге арналған бастамалардың жалғасы жаңа жылдың атрибуттарына миллиондап қаржы бөлумен түйінделгенін ақпарат құралдары жазды. Бюджет игерілмей, қаржы оңды-солды жұмсалатын «желтоқсан синдромы» 2020 жылы да байқалды. Кейбір өңірлерде ебедейсіз ескерткіштер орнатылып, кейбір лоттарда қарапайым қаламсап бағасы бастапқы құнынан қымбаттап кетті. Қысқасы, артық шығынға жол бермеу үшін ақшаны экономикаға бағыттаудың тетіктерін қарастыру керек. Талайдан бері айтылып келе жатқан ескертпе бұл жолы да қаперге алынбады. 2020 жылдың бюджетіне 39 түзету енгізілді. 3 түзету заң жобасының мәтініне, 36 түзету республикалық бюджеттің шығыс бөлігіне қатысты болды. Бір сөзбен айтқанда, Ұлттық қордан 4 трлн 770 млрд теңге алынып, кейбір бағыттарға жұмсалатын қаржы қысқарды.

Әрине, бюджеттің әр тиынына дейін толық игеру мүмкін емес, бұл өте қиын шаруа. Алайда, дағдарыс кезінде бюджет қаржысын мейлінше игеру – басты міндет. 5-10 млрд емес, 122 млрд теңгенің игерілмей қалуы ақылға сыймайтын шындық.

Инфографиканы жасаған Амангелді Қияс, «ЕQ»

2003-2012 жылдары Есеп коми­тетін басқарған Омархан Өксік­баев Қазақстанда бюджеттен бөлінген қаржыны игерудің нақты тетіктері қалыптаспады деп өкпелеудің қажеті жоғын айтады. Жылдың басында қаржы бөлінген кезде қаржы нақ­па-нақ есептеліп, министрлер мен әкім­дер әр теңгенің қажетті бағыт­тарға бағытталғанын дәлелдеп есеп береді.

О.Өксікбаев айтып өткендей, елде бюджеттің атқарылу қызметін қада­ғалайтын арнайы заң бар. Ол заңда бюджет қаржысын қалай және қандай мақсатта жұмсау керектігі анық көрсетілген. Ұтымды жұмсау үшін тендерді кешіктірмей өткізу, қаржыны көпке созбай бөлу керектігі айқын жазылған. Мәселе бюджеттік тапсырыс беретін тұлғалардың жауап­кершілігіне, тапсырыстың тия­нақ­тылығына байланысты. Егер жауап­кершілік жағын тиянақтасақ, толық­қан­ды болмаса да белгілі бір дең­гей­­де нәтижеге жетуге болар еді. Бюд­­жетке байланысты қолданыста жүр­ген заңдардың өзінде тапсырыс беру­ші тұлғалардың жауапкершілігін айқын­дайтын тетіктер жоқ. О.Өксікбаевтың пікірінше, қаржыны игеруге тежеу салып тұрған жалғыз фактор осы.

Негізгі өлшем тиімді жұмсау болуы керек

2018 жылдың орта шенінде сол кездегі Қаржы министрі Бақыт Сұл­тановтың «бюджет қаржысын игер­меген орталық мемлекеттік органдар, министрлердің орынбасарлары және комитет төрағалары деңгейіндегі лауазымды тұлғалар жауапкершілікке тартылсын» деген ұсынысы анда-санда қалғып кететін Үкіметті шырт ұйқысынан оятқанын әлі ұмытқан жоқпыз. О.Өксікбаев осы тұста, ми­нистр­­­лер мен әкімдерге бюджеттің иге­ріл­­мей жатқанын алдын ала хабар­лау­ға мүмкіндік берілгенін еске салып өтті. 2020 жылдың қараша айында кей­бір ми­нистрліктер игере алмайтын қаржы көлемі туралы ашып айтты. Бірақ жылдың басында игерілмеген ақша еселеніп шыға келеді. Мұ­ның себебі – жауапкершіліктің кем­шінді­гін­де. Жылдың басында бюджет нақ­ты­ла­нар кезде кейбір министрлер сал­мағын салып немесе өз салалары бойын­ша қабылданған мемлекеттік бағ­дар­ламаларды арқаланып, «түйе сұ­рап, бие алып» кетеді. Ал жылдың соңын­да есеп берер кезде қаржы мүл­дем қатысы жоқ басқа салаларға ауысып кетеді.

Ал тәуелсіз сарапшылар болса бюджеттік бағдарламалардың иге­­ріл­­меуіне нақты жауап беретін тұл­­ғалар болмаған соң, оның тиімді­лі­гіне мемлекеттік деңгейде мән бе­ріл­мейтінін айтады. Келер жылғы қазы­надан ақша бөлудің негізгі өлшемі өткен жылы бөлінген қаржының қалай игерілгеніне қарап өлшенеді деген қатып қалған қағида бар. Жылдың басында өткен жылдың бюджетін игерген министрліктерге басымдық беріледі. Сондықтан бірінші кезекте бөлінген қаржының жұмсалуына емес, тиімділікке баға беру үрдісін қалыптастыру керек деген пікірді О.Өксікбаев та қолдайды.

– Бюджеттен бөлінген қаражаттың мақсатына сай және уақтылы игерілуі экономикалық дамуға ықпал етеді. Қаражатты дұрыс пайдалануға жауапты адамдардың аттары аталып, жауапкершілік күшейтілгені жөн, – дейді ол.

Сарапшылар бюджеттің орындалуы жоспарлаудан басталатынын айтады. Бұрын санаулы мамандар ғана бюджеттің құрылуы мен орындалуы­на қызыға қарайтын. Қазір карантин кезінде Ұлттық қордың маңызы, бюджеттің құрылуы, бөлінуі, тиімді жұмсалу, кәсіпкерлікті қолдау, бизнес жүргізу істеріне назар аударып жатқандар күрт өсті. Мұны Үкімет көріп-біліп отыр.

Ал сарапшылар 1 жылдық бюджетке қайта оралатын кез келгенін осыған дейін де айтып қалатын. Дәл қазіргідей, пандемия қос өкпеден қысып, мұнайдың дәурені тайған уақытта бұл жүйе бізге қажет-ақ.

Халықаралық рейтингті бағалау агенттіктері алдағы бірер жылда бірқатар елдердің экономикалық жағдайы ауырлай түсетінін айтып отыр. Біраз уақытқа дейін дағда­рыс құр­сауында қалатын елдердің қатарында Қазақстан да бар. Сондық­тан экономистер биылғы бюджетті анықтап алу процесі пандемияның қатал сынағынан сабақ алуға және бізге тиімді стратегияны тағы да бір айқындап алуға мүмкіндік беретінін айтып отыр.

Сарапшы Айдархан Құсайынов айтқандай, мемлекеттік жоспарлау мен болжаудың дәлдігі және тең­герімді бюджет бүгінде сонша­лық­ты маңызды емес. Дәл қазір маңыздысы – мемлекеттік шығыстардың дәл­дігі. Бюджет қаржысының дұрыс иге­рілуіне осы фактор ғана әсер етеді.

– Дағдарыс пен турбулентті кезең­де, экономикада белгісіздік кү­шей­ген тұста бизнес пен азамат­тар­дың бола­шағы күңгірт болып, сын-қатер­лер күшейеді. Бюджет пен шы­ғын­дарға қатысты сенімсіздік бір­неше есеге артып, экономикадағы проб­лема­ларды күшейтеді. Бюджет шығыс­тарының тұрақтылығы мен болжамның дұрыстығы өте маңызды, бұл қаржыны тиімді игерудің платформасы, – дейді А.Құсайынов.

Сарапшылардың пайымдауынша, Ұлттық экономика министрлігінің 1 жыл ішінде бюджетке қайта-қайта түзету енгізе беруі белгісіздік пен сенім­сіздік синдромын күшейтіп жібереді.

О.Өксікбаев «1 жылдық бюджет­тің тиімділігі» туралы пікірді ішінара болса да қолдайтынын айтып өтті. Тиімділігі – оны тез игеруге болады. Мемлекеттік деңгейдегі немесе мемлекеттік органдар мен жекеменшік субъектілер арасындағы келісімшарттардың көбі қысқа мер­зімге, яғни 1 жылға жасалады.

Қаржы дағдарысының дауасы – жедел шешім

Мұнайдың бағасы бір өседі, бір түседі. Қазір де мәз емес. Бюд­жет­тің кіріс бөлігінде де айтар­лықтай өзгеріс бар. Қазына қар­жысы жыл са­йын нақтыланып, оның пара­метрлері бір жылға бекітіледі де, қалғанын халық қалаулылары тек индикативтік, яғни үлгі нобайы түрінде қабылдайды. Ке­лер жылдың бюджеті бір-біріне сәйкес келмей, кейбір бағдарламалардың орын­далуына қатысты күтпеген жай­сыз жағдайлар орын алып жатады. Жал­пы, әлемдік экономиканың құбы­лып тұрғанын ескерсек, бізге бір жыл­дық бюджет жобасын қайта қарастыру, қандай да бір жағдайдың алдын алу сақтық үшін керек.

– Бірақ бес жылдық немесе үш жылдық жоспардың күні өтті дегенді білдірмейді. Қаржылық-экономика­лық дағдарысты еңсергеннен кейін біз ұзақ жоспарлауға қайта оралатын боламыз. Ұзақ мерзімді жоспарлау стратегиялық бағдарламаларды орындауға мүмкіндік береді, – дейді О.Өксікбаев.

Мысалы, Ресей үкіметінің эко­номикалық блогы 2017 жылдан бас­тап үш жылдық бюджеттен бөлек, қосалқы бір жылдық бюджет жобасын дайындауға кіріскені белгілі. Себебі көрші елдің бюджетінің де негізгі доноры – шикізат. Сондықтан қосалқы бюджет жобасы жылдың басындағы артық-ауыс баға өзге салаға шығын келтірмей түзету енгізуге мүмкіндік береді екен.

Көктемгі қатаң локдаун, мұнай бағасының тұрақсыздығы, теңгенің құбылмалылығы, жыл соңына қарай инфляцияның ырыққа көнбей, азық-түлік бағасының қымбаттауы, ел бюджетінің бірнеше миллиард теңге­ден айырылуы экономикалық ахуал­дың қай деңгейде екенінен хабар береді. Қаржыгер Ерлан Ибрагим де қосалқы бір жылдық бюджет жобасына басымдық берудің кезі келгенін айтады. Бұл фактор қаржыгердің пайымдауынша, Үкіметке тереңірек жұмыс істеуге және түзетулерді дер кезінде қарау­ға және жан-жағымыздағы ел­дер­дің жағдайымен үйлестіруге мүм­кіндік береді. Бюджетті бір жылға жос­парлау алдағы уақытта тиімді бола бер­мейтінін алға тартқан сарапшы Пар­ламентке үш жылдық бюджетті қабылдап, арқаны кеңге салып жүретін күн өткенін қаперге салып өтті. Парламент уақыттың тамырын басып, сағат тіліндей күндіз-түні сартылдап жұмыс істеп, игерілмеген қаржының артында кімдер тұрғанын мемлекеттік деңгейде нақтылап алуы тиіс. Пандемия әлемдік экономиканың бағытын 180 градусқа бұрып жіберді. Бізді алда мүлде жаңа экономикалық саясат күтіп тұр.

– Мәселен, мұнайдың бағасы бір өседі, бір түседі. Қазір түсіп кетті. Бұл арада айту керек, үш жылға белгі­лен­ген облыстарға берілетін субвен­ция ғана өзгермейді. Ал Ұлттық қордан алынатын трансферт өзгереді. Біржылдық бюджет Есеп комитетіне де тексерген кезде оңайға тиеді, – дейді Е.Ибрагим.

Бюджет қаржысының игерілмеуі – ел экономикасына қажетті қаржылық жүйенің сыр бергендігі ғана емес, мемлекеттік құрылымдардың бетімен кетуімен пара-пар жайт.

Cарапшы Мағбат Спановтың пайымдауынша, елімізде бюджеттің орындалуын бақылау тым кеш қолға алынады.

– Бюджетке енгізіліп отырған бағ­дарламаларға жауапты әкімшілік­тер өздерінің осы үшін жауапты екендіктерін сезінбейді, себебі ол заңдық деңгейде бекітілмеген. Яғ­ни ойыңа келген бағдарламаны енгіз, жүзеге аспай жатса, сен жауап бер­мейсің деген сөз. Нәтижесінде, бюд­жетті құру кезінде еш негізсіз тым жоғары шығындар жоспарға енгізіліп, бұрынғы бюджеттік бағдарламалардың орындалу нәтижелері, бақылаушы органдардың осының алдындағы бюджеттерді тексеру кезіндегі сындары есепке алынбайды. Нормалар мен нормативтер сақталмайды. Бюджет бағдарламаларына басқарушы ше­неу­ніктердің еш негізсіз бірде­ңелерді тықпалай беруі бүгінгі кадр дағдарысының айқын көрінісі деп білемін, – дейді сарапшы.

Бөлінген қаржының игерілмей қалғаны барлық нысандар салы­нып, жолдар төселіп, әлеуметтік жағ­дай толық жасалып қойды деген­ді біл­дір­мейді, әрине. Қаржыгер Бейсен­бек Зиябековпен әңгіме барысын­да бюджеттік жоспарлау бо­йын­ша өкілет­ті органдар бюджетке енгізіл­ген мәлі­меттердің растығын тексе­ре ал­май­­тынын білдік. Яғни олардың он­дай өкілеттігі жоқ. Мұның республи­ка­лық бюджеттен бөлінген қаржыны трансферттердің жергілікті атқарушы органдарының игере алмай қоя салуы­на толық мүмкіндік беретіні өзінен-өзі түсінікті. Мұндай процедуралар, әрине, ұзақ уақыт пен шығынды талап ететіні белгілі. Нәтижесінде, жауап­кер­ші­лік те екіге бөлініп, «сен салар да, мен салар, атқа жемді кім салар» деген­нің нақ өзі болып шыға келеді. Оның үстіне қаржы да уақытынан кеш түседі.

Б.Зиябеков айтқандай, кезінде рес­публикалық бюджеттің орын­далуын ба­қы­лау жөніндегі Есеп коми­теті тара­пынан мұндай ақтаңдақтар бір­­не­ше рет айтылған-ды. Бірақ кем­ші­­лік­терді жоюға құлшыныс байқал­мады. Сон­дықтан да болар, бюджет қаржы­сы­ның игерілмеуі және бұл жағдай­дың жыл сайын қайталануы біреулер үшін керек те болар деген ойға еріксіз берілесіз.

АЛМАТЫ