Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К.Тоқаевтың латын графикасына негізделген әліпбиді жетілдіруге байланысты тапсырмасына орай, бірқатар маңызды және нәтижелі жұмыс атқарылды. Мен Ұлттық комиссияның және әліпбиді жетілдіру жұмыстарымен шұғылданатын Орфографиялық жұмыс тобының мүшесі ретінде осындай шараларға тікелей қатыстым. Ғалымдардың орасан зор жұмыс атқарғанына куә болдым.
Орфографиялық жұмыс тобының осы уақытқа дейін 11 отырысы болды. Бұл отырыстарда қазақ тілінің дыбыстық жүйесін таңбалайтын әрбір әріп талқыланды. Ғалымдар дыбыстарымызды таңбалауда тек ғана ғылыми принциптерге сүйенгенін айқын аңғардым. Сонымен бірге Тіл саясаты комитеті мен Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық орталығының ұйымдастыруымен Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалалары және барлық облыста 5 апробация және 2 республикалық ашық талқылау өткізілді. Оған 3 мыңнан астам маман қатысты. Оның бер жағында жоғары оқу орындарының 50-ден астам тілдік кафедрасында ғылыми және әдістемелік талқылаулар өткізілді. Осы апробациялардың, ашық талқылаулардың және сарапшылардың ғылыми қорытындылары Орфографиялық жұмыс тобына таныстырылды. Жұмыс тобының ғалымдары сол қорытындыларда айтылған ұсыныстар мен ескертпелер бойынша ғылыми сараптама жүргізді. Қажеттілері назарға алынды.
Әлемге кең таралған латын әліпбиі ең бастапқыда роман тілдерінің әліпбиі болатын. Оны бірте-бірте герман, славян, түркі тілдері және тағы да басқа көптеген тілдер пайдалана бастады. Бұл тілдер әртүрлі. Соған орай, олар базалық латын әліпбиіндегі 26 таңбаны ғана пайдалана алмайды. Осы арада әр тілдің фонетикалық ерекшелігін толық көрсету үшін диакритикалық белгілер қолданылады. Мұндай белгілер негізі 1886 жылы қаланған «Халықаралық фонетикалық әліпби» қорында бар. Қосымша таңбалар осы әлемге ортақ халықаралық қордан алынады. Немістер де, чехтар да, шведтер де, өзіміздің ағайындар түріктер мен әзербайжандар да, тағы басқалар да осылай жасаған. Әліпбиді жетілдіруде қазақ ғалымдары да осы бағытпен жүрді. Соған орай, әр дыбыстың фонетикалық мәнін көрсететін диакритикалық таңбалар алынды. Біздің ғалымдарымыз да осындай халықаралық тәжірибелерге сүйенді. Сол мақсатта 2 халықаралық семинар өткізілді. Әрбір таңбаның ЮНИКОД жүйесіне сәйкестігі дәйектелді. Соның нәтижесінде қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне де, халықаралық талаптарға да толық сәйкес келетін әліпби жобасы дайындалды деуге болады.
2017 жылдан, яғни қазақ тілінің латын әліпбиіне көшуі туралы шешім қабылданғалы әртүрлі саланың азаматтары өздерінің әліпби нұсқаларын ұсына бастағанын білеміз. Олардың басым көпшілігі бұқаралық ақпарат құралдарында, әлеуметтік желілерде жарияланды. Ұсынушылардың әрқайсысы өз нұсқасын «ең дұрыс нұсқа осы» деп насихаттаумен болғаны да белгілі. Бірақ әр нәрсенің, құбылыстың, саланың маманы болады емес пе?! Әлбетте, тілдік реформаны, оның ішінде әліпби реформасын қолдаған дұрыс. Бірақ әліпби нұсқасын филолог ғалымдар, тілшілер жасауы керек. Ол сонда ғана нәтиже береді. Сөз еркіндігі, ашық қоғам екен деп араласпайтын жерге араласа берудің жөні де, реті де жоқ.
Әліпби нұсқасымен бірге, оның емле ережелері де сарапталды. Емле ережелерін Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ғалымдары дайындаған. Әліпби сияқты емле ережелері де Орфографиялық жұмыс тобында да және Әдістемелік, Терминологиялық, Техникалық сүйемелдеу жұмыс топтарында да және барлық өңірде жан-жақты талқыланды. Қызу өткен осы талқылауларда ғалымдар мен әдіскерлер емле ережелердің әрбір тарауын, әрбір бабын електен өткізді. Менің ойымша, тіліміздің жазу мәдениетін реттейтін ғылыми және қолданбалы сипаттағы қазақ тілінің жетілдірілген емле ережелерінің редакциясы пайда болды.
Ғылыми сарапталған, еліміздегі барлық тілші мамандарға таныстырылған, сынақтан да, сынамадан да өткізілген әліпби жобасы ұсынылып отыр. Бұл жобаның қалай дүниеге келгені, қаншама рет талданғаны, ғалымдарымыздың қызу пікірталастары менің көз алдымда. Сондықтан бұл жоба ғылыми талқылауларда жетілдірілген, ұшталған, нақтыланған жоба деп білемін.
Мұрат БАҚТИЯРҰЛЫ,
Парламент Сенатының депутаты