Қазіргі қазақ әдебиетінің көшін бастап жүрген қаламгерлердің арасынан оза шауып, есімі елге кеңінен танылған ақын Жүрсін Ерман. Ол қырық жылдан бері қазақтың ұлттық өнері айтысты қайта жаңғыртып, қатарға қосқан қайраткер. Заманында ұлы даланы дүбірлетіп, сайын сақараның салтанаты – думанды сауық-сайраны болған өнер өлімшінің күнін кешіп жатқанда, нар тәуекелмен іске кіріскен Жүрсін еді. Осынау тәуелсіздік қарсаңында қалың ұйқыдағы қазақтың намысын оятып, жігерін жануға ұйытқы болған айтысты ұйымдастыру оңайға соқпағаны белгілі. Ел аралап, ойы жүйрік, сөзі дәмді, табан астында тапқырлық танытып, жеті жұрттың көкейіндегісін тап басып, айызын қандыратын парасатты пайымы, ұлттық, әлеуметтік маңызды мәселелерді қозғай алатын білімі мен білгірлігі сабақтасқан, шығарып салма ақындық қабілеті бар кісілерді табанын тоздырып іздеп, айтыс өткізетін орынды, оған қатысушылардың жолақысы, пәтерақысы, тамағы және бәйгеге берілетін сыйақыны – яғни қажетті қыруар қаржыны табу әрине қиын шаруа еді. Осы еңбегі оның атақ-даңқын, беделін бел асырып, барша қазақтың қадірлі азаматына айналдырды.
Рас, айтыс ұйымдастырудың алашапқын шаруасынан қолы босамай, әуел баста көкірегіне қонған ақындық асыл қасиетінен айырылып қала жаздағандай келеңсіз кездер де болған. Баспасөзде өлеңдері жарияланбай немесе баспадан кітаптары жарыққа шықпаған соң, оның шырқай көтерілген шығармашылығынан жақсы хабардар ақын ағалары мен жанашыр оқырмандары алаңдай бастаған. Жоқ, әсте олай емес екен. Бертін келе шабытына қамшы басқан қайран ақын ағыл-тегіл тебіреністі, тегеурінді, текті өлеңдерін жаудырып жіберді дейсің!
Сөйтіп Алла берген ақындық жолын жалғастырған Жүрсіннің бағы жанып, бақыт қонды басына. Сырлы да сыншыл, өмір шындығын өнер шындығына айналдырып, көркемдігі келісті, ақыл-ойы өрісті өлеңдерімен зиялы қазақтың жүрегіне жол тапты. Қазақ жырының өрен жүйрігі бауырын жазып, арғымақтай арындай шауып, шашасына шаң жұқтырмай, бәйгенің алдын бермей, бүгінгі мерейлі күніне сәтті жеткені бәріміздің ортақ қуанышымыз.
Сонымен, атамұра аламан айтысты атқа қондырып, төрге оздырып, елінің сый-құрметіне бөленген Жүрсін Ерманның атағын алты қырдан асырған ақындық жолына ой жүгіртіп, сыр-сипатына азды-кем тоқтала кетуді мақсат еттім.
Жүрсіннің ақындық қырынан даралайтын қандай ерекшеліктері бар екен?! Менің бағалауымша, ол қазақ тілінің қаймағын қалқып, иін қандырып, иірім-қайырымының оңтайын келтіріп, сөзді ойната, түрленте білетін алғыр ақын. Көкірегі көркем ойдың, маржан тілдің қазыналы қоймасы. Бір сөзі екіншісіне сәулесін шашып, нұрландырып тұратын қазақ сөзінің қасиетін жетік меңгерген марғасқа ақын. Оның адамның жан сарайындағы ой-сезімін өлеңге айналдыруы бойындағы осы тіл байлығы мен ой тереңдігінің арқасы. Жүрсіннің ақындық шеберлігін айрықша айғақтап тұрған таңдайына ұя салған өлеңдерінің көркем ой, парасатты пікір, шұрайлы тіл, тағылымды түйін, мөлдір сезім сынды қасиеттері. Өлең-жырға соныдан сүрлеу, тыңнан түрен салған тарлан ақынның сөздерін жүрегіңмен сезінесің, жаныңмен түсінесің.
Өмірді ойлы көзбен танып, сырлы сөзбен кестелеген кемел ақынның әр өлеңін жүрегіңнен өткізе оқысаң ғана түйсігің мен танымыңның қырық қатпарлы екендігін айғақтайтын мына бір өлең элегиясын оқып көрейікші. Қасым үйінің қиратылып жатқанын көріп, тап өзінің қабырғасын сөгіп, кеудесін бұзып жатқандай сезініп, жаны күйген Жүрсіннің көңіл күйіне бәрімізде қосыла күйінеміз. Атақты ақынның қара шаңырағын сақтап, Қасымның көзіндей көріп жүретін мұражайына айналдырса қайтер еді. Жер жетпегендей, сонша тарылу қажет пе еді, ағайын?! Бұл жерде ұрпаққа мұра қара шаңырақты кие тұтатын, ошағының отын өшірмейтін қазақтың ата салтының аяқасты болғаны да ойға түседі. Ал «қиратып жатыр Қасымның үйін, біздің үй соның іргесінде еді...» деп аяқталатын өзегіңді өртейтін өлеңнің түйіні де екінші бір ойдың ұштығын шығарып тұр. Осы арқылы ақын ұлтының жақсы-жайсаңдарын ұлықтап, қадіріне жетпей, елеусіз, ескерусіз қалдыра берсек қайтып өрелі, өркениетті ел боламыз, ойланайықшы деген пікірін ортаға тастап отыр. Ертеңін ойлаған егемен елдің қаперінде болатын әңгіме емес пе, бұл?!
Ал уақыт тынысын тап басып танытатын мына бір өлең жолдарына назар салайықшы:
...Нарық дегенің
Тұзақ-көгенін
Ілді мойынға,
Ілбіп келемін.
...Үміт сөнбейді,
Ісім өнбейді
Қажып жүрсем де
Өлгім келмейді!
...Көптің бірімін,
Әзір тірімін...
Мініс аттаймын,
Желем, шаппаймын.
Көрге кіргенше
Тыным таппаймын!
Нарықтың қанша қыспағына түсіп, қажыса да, қиналса да қарекет жасап, алдағы күндердің жақсылығынан күдер үзбеген замандастың ой-санасы, көңіл күйі осындай екені өтірік пе?!
Өлең кейіпкерлерінің – жақындарына сүрінгенде сүйеу, шаршағанда демеу болсам деген ізгі ниетін, алайда оның орындалуының орайы келмей жүргеніне қиналған ақпейіл, қайырымды кісінің бейнесіне қалай сүйсінбейсің:
...Бір жақсылық жасайын деп ойласам,
Келмей қойды, құдай-ау мүмкіндігім.
...Ықыласым болғанмен мың адамдық
Шарапаты тимеді-ау бір адамға!
...Аппақ-аппақ арманым ұрланды мың,
Адамдар-ай! Болар ем құрбандығың...
Қалай ғана сездірем өздеріңе
Жүрегімнің елжіреп тұрғандығын!
Бар арманы адамдарға қайырымдылық жасау болған өлең кейіпкерінің кісілік келбетіне, ақ пейіліне, бермесе де риза болмасқа не шара?! Шіркін, жер бетін басқан пенделердің бәрі осындай періштелік мінез танытса ғой, әттең...
Жүрсіннің жан сарайын айқара ашып, мұң-сырымен жеті жұртпен бөлісіп ақтарылуының аржағында өткен өмірін, балалық шағын аңсап, есіне түсіре отырып, толғануы да тегін емес. Құлын күйінде еркелеп, еркін өскен қыр баласы есейіп, егде жасқа толғанда өткен өмір белестерін ойша шолып, жүрегі сыздап, мұңға батады. Ол тайғақ өмір сапарында талай тайып жығылған, киік-тағдыры қарауылға мың ілінген, сонда да бүгілмеген, қиындыққа берілмеген қайсар адам. Әттең бұрынғының көзіндей көшелі қарттық сырын сұрайтын тірі жан жоқ. Әке мен баланың, жасамыстар мен жас ұрпақтың арасында болатын рухани байланыстың үзіле бастағаны уайым. Атамекені – Құлжанбай құмының жұртына барғанда ақын өзегін өртеген өкініш өлеңінде осылай өрілген екен. Ой салатын, жан ауыртатын өмір жырының үзігі деп қабылдау қажет...
Өлең кейіпкерінің тағы бір тағылымды естелігі мына ойда түйінделіпті:
...Шал қайда – күрең атты
борбайлаған?
Ел қайда – сырма айдаған,
арба айдаған?
Есіңе бүгін ғана бәрі түсіп,
Несіне күрсінесің, сорқайнаған!
...Ұяға болушы еді торғай да алаң...
Кешегі алтын бесік қазақ ауылының өлеңге көшкен тіршілігінің суреті. Иә, сол ғана ма?! Жоқ, әсте олай емес. Ақын ескі ауылды есіне түсіре отырып, оның орны – жұрты жойылып бара жатқанына алаң. Ол ойы мен сезімі өлеңнің мына бір-ақ жолына сыйып тұр:
...Ұяға болушы еді торғай да алаң...
Туған жерін, киелі топырағын – ұясын адам түгіл торғай да шыр-пыр болып қорғайды ғой. Ал бізге не жоқ? Ауылдан қашып, қала жағалап кеткен ұл-қыздарға арналған құлаққағысқа мән бермеу жөн бе? Ойланып көріңіз. Бәлкім бір оңтайлы байлам жасарсыз...
Шартарапты шарлаған ақын көңілінің аптығы алып-ұшқан кездеріне куә болатын жыр шумақтарындағы жібектей ширатылған алғаусыз сырының сыңғырын тыңдайық:
...Кештерім өлді нешеме
Дуылды ресторандарда
...Өтті екен қанша уақытым,
Көсемсіп теледидардан?
...Ит мініп, ирек қамшылап,
Өмірім өтіп жатқандай!
...Не пайда елеңдегенмен
Ұзап бір кетпен достарға.
...Қайтарам қалай өлеңге
Зая бір кеткен жылдарым?!
Бұл өлең Жүрсіннің өмірін айтысқа арнап, өз ақындық жолынан адасып қала жаздаған кездегі көңіл күйі, алаңы мен арзуы. Өзін өзі оятып, қамшылауы. Сондай-ақ құрбылас ақындардың көп жазып, көпшілікке танылып, өзінің артта қалғанын іштей мойындаған өкініші. Дегенмен, бұл өлеңнің тағы бір тағылымды тұсы бар. Жалғыз ақындар емес, жалпақ жұрттың алтын уақытын елтең-селтеңге салынып, босқа өткізуі ертең орны толмас өкінішке айналарын да еске салып тұр деп түсінейік.
Мен білетін ақын Жүрсіннің төңірегіне үңіле қарап, табиғатпен тілдесіп, сырласа кететін кездері көп. Айталық, «Ырғай жыры» өлеңінде жел тербеген ырғайдың ызыңы зымырандай зулаған уақыттың ғұмырыңды қысқартып, қызығыңды ұрлайтынын, баяны жоқ жас дәуреннің басыңда көп тұрмайтынын есіңе салып тұрғанын іштей сезінген нәзік сезімді адамның жаратылысын жайып салып тұр емес пе?!
Жалпы, Жүрсіннің лирикалық өлеңдері ойлылығымен, сыршылдығымен баурап алып, көкейіңе қона кететін қасиетімен қымбат. Өлең кейіпкерлерінің ақиқатты айтпаса жаны тыншымайтын, әділетсіздік көрсе қарадай күйіп, ойын бүкпесіз бетіне басып, жұртқа жақпай қалатынына қынжылатынын, әйтседе жанын шырылдатқан шындықтың обалына қалғысы келмейтін турашыл мінезіне сүйсінесің.
Ақынның айрықша атап өтетін өзгешелігі, ой бөлісудің, пікір пайымдап, тақырыпты тарқатудың жаңаша жолына өзіндік сүрлеу салған ізденісі мен тапқырлығы. Заман мен қоғамның әзірге көшін түзеп, межелі жеріне жетпегенін, қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың жұртшылықтың тұрмыс-тіршілігін жүдетіп жібергенін айтып Абайға мұңын шаққан ақын:
...Ағайын да қатыбас – сол қалпында,
Азамат жоқ Алашқа болар тұлға.
Ешкіемердей еліңді теспей сорған
Алаяқтың қалтасы толды алтынға.
...Қам жеген боп ел үшін,
Шекпен үшін, шен үшін
Сатуға әзір баршасын.
...Таусылады амалың,
Ойлап сор мен азабын:
Өзгергенмен заманың,
Өзгерген жоқ қазағың!
Абай заманы мен адамының әлі күнге баяғы қалпында екенін айту арқылы ақын халықтың бүгінгі қиын жағдайын төкпелей тізіп шықса да, ел ертеңінің межелі мақсатқа жетеріне сенімін жоғалтқан емес. Айтылған кемшіліктерден құтылсақ болды, өміріміз өзгеріп, құтты қоғамда ғұмыр кешеріміз хақ. Ақынның түйінді ойы осындай. Осы жерде өлең өнер үшін емес, өмір үшін жазылатынын айта кету парыз. Басқасын былай қойғанда, көңіл күй лирикасының өзі де, қарақан басының сырын ақтара отырып та, жер бетін басып жүрген әр адамның ой-мақсатын, арман-аңсарын, жан сарайының кілтін тауып, жұмбағын ашып көрсетсе ғана рухани қазына санатына қосылмақшы. Ал Жүрсін тап осындай талант.
Ұлтымыздың ұясы болған Ұлытауды тіліне тиек ете отырып жыр толғаған арынды ақынның сыры терең. Қазақтың талай жайсаңдарын ақ киізге орап хан көтерген киелі мекеннің бұл күнде шырайы қашып, ұмыт қалғаны, оқ боп жауған орыстың зымыранынан жапа шегіп, арқар ауып, ұлар ұшып кеткенін, ішік тіктіріп киетін қасқыр да қалмағанына, жұрт енді даланың сәні киікпен алысып жүргенін жаны жылап өлеңге көшірген Жүрсіннің салмақты сөзіне ел азаматтарының намысы оянып, биліктің де көңіл аңғарғаны аян. Әуелі, Тұңғыш Президент Н.Назарбаев арнайы барып, сөз сөйлегені, бүгінгі ел басшысы Қ.Тоқаевтың Ұлытауға ат басын тіреп, осы өңірді ұлт тарихының тірі шежіресіне айналдырудың игі шараларын белгілеп бергені белгілі. Ең сүйсінерлігі сол тапсырмалар жүзеге асуда. Ақынның ағынан жарыла:
...Ұлытауым,Ұлығым,
Ұлтым менің,
Ұран ілер басыңа бұлт ілмегін.
Ұларыңды ойлама, ұлыңды ойла,
Бауыры бүтін бар деймісің
бұл күнде кім,
Ұлытауым,Ұлығым,Ұлтым менің! – деп тебірене төкпелеп, емірене, екілене сақи дауысымен қуатты, қылыштай тіліп түсетін сөздерін жыр жолдарына түзуі сондай жарасып тұр-ақ қой!..
Ғашық болудың, әйелді әспеттеп, қадірлеудің өзгеше өнегесін өлеңдерінде келістіре кестелеп, сүйіспеншілік сынды сезімнің сырын тек өзінше сипаттаған Жүрсіннің екі өлеңіне назар салайық. Өзегі өртеніп, өліп-өшкен сүйіспеншілік сезімін әдепкі «күйдім-сүйдімнің» әлаулайына салмай, басқаша бағамдаған ақынның ақтарыла шерткен шындығына сүйсінесің. Махаббатсыз қара шаңырағыңның шырайы кірмейтінін, әйелді самалдай ескен жырымен, басқа ешкім айта алмайтын сұңғыла сөзімен жеріне жеткізе, өзекжарды өлеңдерімен Жүрсіндей өрнектеген ақындар бар болса да, көп емес. Жүрсін асыл жарын оны бейне баласының тұңғышындай көріп, жұмсақ сүлгісі анасындай бетін аймалайтын, сөйткен сүйіктісіне жақсы көрем деген сөзін айтуды ұмытқанына өкініп:
...Жүр-ау деп бәрін іштей өзі біліп,
Қалдыра жаздаппын-ау сезімді ұмыт.
Қажетсіз бұл не деген қатігездік,
Жөні жоқ бұл не деген төзімділік? –деп өзін сырттай сыбап алады да, кесімді шешімін айтып, келіншегінен кешірім сұрайтын сыңайлы.
...Қамықпа самайыңа қонса күміс,
Лапылдап жүр менде әлі сол сағыныш.
Кеудені кернеп тұрған сөзді айтпаған,
Тілімді кесу керек – болса қылыш!
Жан жарын жанындай жақсы көретін адамның, сол сүйіп қосылған аруын арада қаншама жылдар өтсе де сезімі суымай ардақтайтынын және оның басқаларға да үлгі-өнеге болуын қалап, жүрегі жарыла жазған ақынның – (өлең кейіпкерінің десе де болғандай) жанының тазалығына, ғұмырлық серігіне ғашықтығына бас иесің. Бәрімізге жетпей жүрген, бәріміз бағалай алмай жүрген адами асыл қасиетке бой алдырсақ бір Алланың алдындағы парызымыз өтелер еді...
Ақынның «Әйелге одасында» мейлі қай жерде, қай елде ғұмыр сүрседе әйелден қымбат ешкім жоқтығын, оған сүйкімді болмай сүйікті болмайтыныңды, әйелдің тілін таппасаң халқыңа сыйлы, басыңа бақ қонбасын, ол назаланса жазалы күй кешеріңді термелей тізіп, қадыр-қасиетін айтуға асық. Оданың түпкі ойы мына бір өлең тармақтарында тарата айтылған-ақ:
...Әйелден ыстық от бар ма?
Сол үшін түстік көкпарға.
...Әйелмен құның өлшенер,
Құдайдан кейін – сол шебер.
...Сырыңды соған ашасың,
Шөліңді содан басасың.
Адамның күні әйелмен,
Әйелдер мәңгі жасасын!
Қазақтың ару қыздарын ардақтап, керімсал келіншектерін аялап, әйелдерін әспеттеп, әжелерін көкке көтеріп, жалпы әйел-ананың ұлт тәрбиесінің ұйтқысы екендігін өлеңдерінде өрнектеп, келбеттеріне ескерткіш орнатып, жырмен мүсіндеген ақындар баршылық. Әйтсе де Жүрсіннің орны бір бөлек – ерекше суреттеуімен бағасын асырып тұр. Осы жерде өлең кейіпкерінің өзіне өзі сұрақ қойып, анасын қалай құрметтегенін сұрайтыны бар:
...Құдықтан су әкеле жатқанында,
Алып пе ең иығындағы иінағашын?
...Қолына су құйып па едің құрақ ұшып,
Кебісін салып па едің киінгенде?
...Аңдап па ең ана белі иілгенін,
Ойлап па ең жүдеу-жадау киінгенін?
...Малып па ең екі қолын жылы суға,
Алып па ең дұрыс келін білетін бап.
Көзінің тірісінде қадіріне жете алмасаң көкірегің күйінсін, жыла-сықта, әйтседе көзіңе құм құйылсын деп кекті де текті сөзбен үкімін шығарған ақынның ақырғы сөзін қалай құп көрмессіз?!
Ел бостандығына қол жеткен әлгі елең-алаң кездері ұлт құндылықтары ұмытылып, тәуелсіздік жолында жанқиярлық ерліктерімен даңқы шыққан батырларымыз, көшелі би, көсем хандарымыз, бекзат бабаларымыз аттары аталмай, кеңес заманындағыдай тарих көмбесінде қалғанына қабырғасы қайысып жыр толғағандардың бірегейі де Жүрсін ақын еді.
...Орыстардың тілін тапқан Абылай,
Қытайдың да жынын қаққан Абылай.
Өлгеніңде түспеп едің тұғырдан,
Құлап жатсың бүгін тақтан Абылай.
Ақиқаттан адаспаған Абылай,
Болсын иман жолдас саған Абылай.
Хан сарайда құс жастықты
жастанбай
Ту көтеріп,қол бастаған Абылай.
...Тарқамайды жан – бисіз, дау – елсіз,
Ән де әдемі айтылмайды әуенсіз.
Абылай хан,айбарыңды ұмытсақ,
Қайтып толық ел боламыз тәуелсіз?!
Аңсаған азаттығымыз үшін бүгінгі ұрпақ – біз үшін тәуекел етіп тәуелсіздігіміз үшін күрескен баяғы ата-бабаларымыздың, Алаш азаматтарының аруағын тірілтіп, ұлтымыздың рухын оятатын ұранына айналдыруды көздеген Жүрсін ақынның өлең-толғаулары да түйінді де тағылымды тәмсілдерімен айыз қандырып, айрықша айбынын асырып тұр.
Айта берсем, әңгімем әсте аяқталар емес. Жаны жырдан жаратылған Жүрсін ақынның Есілдей есілген, Сарыарқадай көсілген өлең-жырлары жөнінде шамам мен тілім жеткенше шақтап болса да ой-пікірлерімді баяндап бердім. Ал ең дұрысы, оңаша отырып, кітаптарын оқырмандар өздері оқыса, жандары жадырап, ләззат алып, рахат сезіміне шомылар еді. Шұрайлы тілі шуақ шашқан, ұйқастары қорғасындай құйылған, идеясы иманды, түйіні тәлімді, оқалы өлеңдер өрнектеп, жан-жүрегімізді жылытып, жабықсақ жадыратып, қамықсақ қуантып, шаттансақ шалқытып, өмір-тіршілікке ғашық еткен ғажап ғазалдарымен көңілімізді күндей жайнатып, гүлдей үлбіретіп жыр қашаған Жүрсін ақынның көзін көріп, өлеңін оқып, қатар ғұмыр сүріп жатқанымыздың өзі біле-білсек бақытты шақ қой.
Қуанышбай ҚҰРМАНҒАЛИ,
сыншы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты