Қазақы болмысты Хәрри Поттер

Тіл игеру үшін балалар әдебиетінің атқаратын рөлі зор. Сондықтан қазақ қаламгерлерінің үздік шығармаларына қоса, балаларға арналған шетел жазу­шы­ларының да таңдаулы туындыларын аударып, көптеп басып шығаруды және таратуды қолға алған жөн» деді. Осы ретте ағылшын жазушысы Жоан К.Роулиң аты әлемге жайылған «Хәрри Поттер» роман-ертегісі Steppe and World баспасы тарапынан қазақ тіліне аударылып басылуы қазақ қоғамын селт еткізгенімен қатар, қазақ әдебиеті, соның ішінде балалар әдебиетінде соңғы жылдары кездес­пеген тосын да үлкен жаңалық болғаны даусыз. Бұл әлемде ең көп таралған бестселлер шығармаға айналған Ж.К.Роулиң ханымның Поттериана жиынтығының жеті кітабының алғашқысы – «Хәрри Поттер мен пәлсапа тас» деп аталады.

Бұл туындыны тек балаларға арналған қиял ғажайып ертегі деп тану қателік болар еді. Кітаптың басты ерекшелігінің өзі – оның оқырмандарының жас тал­ға­­май­тындығында. Ол балалар мен жас­өспірімдерді де, ересектерді де ал­ғаш­қы бетін ашқаннан-ақ өзіне баурап, бірінен бірі өткен тосын, таңғажайып оқиғалар желісімен қызықтырып, өзіне баурап алады да, соңғы парағы біткенше бас ала алмайсыз. Расында, сиқырлап қойған кітап па деп ойлап қаласыз да, өзіңіз сол кітаптың бір бөлшегіне айналып кетесіз. «Хәрри Поттер мен пәл­сапа тас» кітабын қазақ тіліне Динара Мәзен, Саят Мұхамедияр және Нәркез Берікқазы аударды. Жобаның жауапты редакторы – Назгүл Қожабек, корректоры – Оралай Алейдарова.

Кітап желісі бойынша оқиға то­қ­саныншы жылдардың басын­да Ұлы­британияда басталады. Шарана­сынан тұл жетім қалған он бір жасар ұлдың нағашы апайы мен жездесінің үйінде өткізген ұсқынсыз өмірі, зорлықшыл бөлесі Дәдлидің мазағы мен қорлығы, үлкендердің безбүйректігі оқырманды бірден Хәрриге жақындатып, үйіріп әкетеді. Автор кейіпкерлердің, яғни Хогуартс сиқыр мектебінің оқушылары, ұс­таздары, қызметшілері, басқа да қан­дайы болса да жеке-жеке өзіндік мінезін аса ше­берлік пен айқара ашып берген, сон­дықтан да оларды кәдімгі адам ретін­де қабылдайсыз. Шығарманың сөз сап­тауы жеңіл, тілі орамды, оқиғаның желісі, өрбуі бірқалыпты әрі жылдам, ро­манның құрылымы (композициясы) мы­ғым, аудармасын оқығанда ба­сы­нан қазақша жазылған туынды секілді мү­дірмей, рахаттана оқисыз.

Романның негізгі тақырыбы – адам­гершілік, ізгілік, мейірімділік, қайырым­дылық. Қаламгер Роулиң өмір мен өлім, еркіндік пен құлдық, жақсылық пен жамандық, достық пен қастандық, мейірімділік пен жауыздық, обал мен сауап сынды – адамзат әңгімесінің мәң­гілік тақырыбын сиқырлар әлемі мен сиқыршы баланың өмірі, іс-әрекеті, күресі арқылы тағы бір қырынан шебер шыңдаған. Бір қырынан қарасаң, санқилы қиял-ғажайып бейнелерге толы қазақ ертегілерімен сусындап өскен жанға Хәрри Поттер хикаясы тіптен жақын. Ықылым замандардағы Алтай аңыздары, парсы, араб, түрік аңыздарынан қазаққа сіңген хикаялардағы сиқыршы, алып күш иесі, бесаспап кейіпкерлерге ұқсастықты бұл кітаптан мол табасыз. Жезтырнақ, Таусоғар мен Көлтаусар, жалғыз көзді дәу, дию, перизат, пері («перінің қызы Бекторы, шайпау сөзді қой торы...»), жын шайтан, мыстан кемпір, самұрық құс, жеті басты жылан немесе айдаһар, жалмауыз, періште, От ана, Ұмай ана, Шойынқұлақ, Шынтемір, Шалқұйрық, Тазша бала, ұшқыш кілем, Ғайып ерен – Қырық шілтен, Қылкеңірдек, Шибұт, Жарғақпас – міне, мұның барлығы біздің де ертегілеріміз де, аңыздарымызда бар ғой. Сондықтан да Поттер сиқыр әлемі қазақ баласы үшін етене жақын және өз халқының төл туындысына ұқсас қабылдауына еш қиындық тудырмайды. Балалар – әлемдегі ең үлкен сыншылар. Олардың елегінен өту қияметтің ісі. Шынайы жүректен шықпаған туындымен олардың көңілін жаулап алу мүмкін емес. Роулиң алғашқы кіта­бы­ның қолжазбасын ұстап барғанда, он екі баспаның басшылары әйелдің қаламынан шыққан шығарманы балалар қабылдамайды деп меселін қай­тарып, кеудесінен итерген екен. Тек Bloomsbury баспасының иесі Найжел Ньютон қызы Алисаға ұнағандықтан ғана 500 дана басуға тәуекел еткен. Сол алғашқы басылымның бір кітабы өткен көктемде жәрмеңкеде 40 мың долларға сатылды. «Хәрри Поттер мен пәлсапа тас» кітабының қазақша аудармасы соншалықты сәтті, шебер шыққан. Кигс Кросс немесе Хогуартс деген аттар ерсі, бейтаныс естілгені болмаса, сіз тура қазақ ертегісін оқып отырғандай әсерде қаласыз. Гарриді Хәрри, Роулингіні Роулиң, Гермионаны Хәрмиона етіп түпнұсқаға да, қазақ аудармасына да жақындатқаны – енді қазақ аудармасына серпіліс әкелетін, рухани еркіндікке түрткі болатын ғажап оқиға. «Болашақта бұл күн Хәрри Поттер күні деп аталса таң қалмаспын, әлемде оның атын естімеген бала болмайды» деп профессор Макгонагал айтқандай, Хәрри Поттердің қазақша аудармасының қа­зақ қоғамына қосқан зор үлесі, оң ық­палын келер ұрпақ бағалайтын күн туса мен танғалмас едім. Ұзынбұт, Қар­мапалды, Үлпек деген құлағыңа май­дай жағатын қазақы есімдер Алтай аңызы кейіпкерлерінің жалғасы іспетті. Шідер қарғыс, тас талқанын шы­ғару, бір кесе шәй, рауандап атқан таң, мысы­қ­табандап жылжу, қолапайсыз жағдай, қаққан қазықтай қалшиып орнында тұру – қазақтың қарапайым қазақ тілі, қазақ мінезі бұрқырап тұрған жоқ па? «Рухани жұтаңдықтың орнын толтыратын жалғыз дүние бар, ол – әлем әдебиетін ана тілінде оқу, ана тілінде дүниені тану. Осы жолда қазақ халқына әлемнің үздік әдеби шығармаларын ана тілімізде таныстыруды өзімізге мақсат еттік», дейді баспа иесі Раиса Сайранқызы. Баспа ұжымына сәттілік тілей отырып, әлем жауһарларын қазақтың төрінде жарқырата беріңіздер деймін.

Еркегүл АРЫҚҚАРАҚЫЗЫ,

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты