Еуропалық одақ енді қай тілде сөйлейді?

Қысқасы, Ұлыбританияның қарт құр­лықпен қоштасуы ешкімге оңай тиер емес. Еуропалық одақты әбігерге салған «Брексит» жырының тамыры тереңде жатыр. Ұлыбритания ЕО құрамына сонау 1972 жылы енген-тұғын. Содан бері Тұманды Альбионда ұйымның пайдасы мен зияны туралы әңгіме әрдайым айтылып келді. Елде 1975 жылы Еуропалық одақта қалу-қалмау туралы референдум өтіп, қатысқандардың 67 пайызы қарт құр­лықпен бірге болуды қолдап дауыс бер­ді.

Әйтсе де, ұйымның тиімсіздігі жө­ніндегі әңгіме жиі сөз болатын. 2013 жы­лы осы мәселеге біржола нүкте қою үшін сол кездегі премьер-министр Дэвид Кэ­мерон Еуропалық одаққа қатысты референдум өтетінін мәлімдеді. 2016 жылғы 23 маусымда Ұлыбритания халқы да­уыс беріп, Еуропалық одақтан шығуды қолдайтындар 52 пайызбен жеңіске жетті.

Халықтың қарт құрлықтан бас тартпайтынына сенімді болған Кэмерон мырза референдумнан соң қызметінен кетті. Бірақ содан кейін ел тізгінін қолы­на алған Тереза Мэй де «Брекситпен» ба­сы қатып, ақыры орынтағын босатты. Борис Джонсон кезектен тыс сайлауда пре­мьер-министрлікке сайланып, «Брексит» мәсе­лесіне ақыры нүкте қойды.

Ұлыбритания Еуропалық одақпен қоштасу үшін көптеген келісімді қайта қарап, өзекті мәселелердің оңтайлы ше­шімін табуға тырысты. Мәселен, Еуро­одақтан шыққаннан кейін Солтүстік Ир­ландия мен Ирландия арасындағы шекара, сауда-экономикалық қатынас секілді мәс­елелер Еуропа саясаткерлерінің де, Даунинг стриттің де әбден басын қатыр­ғаны есімізде.

Енді ақырғы келісім бойынша Ұлы­британия мен ЕО қарым-қатынасы өз­гереді. Мәселен, тауар айналымында ай­тарлықтай жаңалық күтіп тұр. Қарт құрлықтан британ аралдарына, Тұманды Альбионнан Еуропаға жөнелтілетін өнімдердің бәріне салық салынбақ. Әр­ине екіжақты келісім бойынша кей жеңіл­діктер жасалатыны түсінікті. Бірақ мұның бәрі тауар құнының өсуіне әкеледі.

Сондай-ақ «Брексит» көші-қон мәсе­лесіне де әсер етіп отыр. Биылғы 1 қаңтар­дан бастап Англияға жұмыс істеуге келе­тін еуропалықтарға қойылатын талап кү­шейтілді. Олардың жылдық жалақысы кемі 20 мың фунт-стерлингті құрауы тиіс. Ал Римдегі Колизейді тамашалап, Ниц­ца мен Барселонаның жағажайында тынығып, Эйфель мұнарасы түбінде кофе ішуді қалаған ағылшындарға 90 күндік мұр­сат беріледі. Бірақ олар Еуропада жұ­мыс істеуі үшін арнайы виза аштыруы қажет. Бұдан бөлек «Брексит» әкел­ген қолайсыздықтар жетерлік. Енді, міне, соның қатарына Еуропалық одақта қол­данылатын тіл қосылып отыр.

Жалпы, Еуропалық одақтың құра­мындағы 27 мемлекетте 24 тіл ресми мәр­­тебеге ие. Солардың бәрі ЕО-да тең құ­қық­қа ие. Яғни кез келген латыш пен болгар Брюссельде өз ана тілін­де қыз­мет көрсетуді талап ете алады. Алай­­да іс жүзінде олай емес. Еуропалық одақ­тың да, Еуропалық комиссияның да, Еуропалық парламенттің де қызметкер­лері негізінен ортақ тіл ретінде ағылшын­шаны қолдануды жөн көреді.

Мәселен, қазіргі таңда ЕО-ға мүше мем­ле­кеттер азаматтарының жартысы­нан аста­мы ағылшынша біледі. Салыс­тырмалы түр­де қарасақ, немісше білетін­дер­дің үлесі – 32 пайыз, французша білетін­дердің үлесі 26 пайызды құрайды. Яғни, ағылшын тілі­нің басымдығы айқын. Бұл – мәселенің бір жағы.

Екінші жағынан, ағылшынша сөйлей ала­тындардың бәрінің тілі туа сала Шекс­­­пирдің тілінде шықпаған. Олар уа­қыт өте келе мектептерде, білім ор­дала­рында үйренген. «Брекситке» дейін Еуропалық одақта ағылшыншаны ана тілі ретінде білетіндер үлесі 13 пайыз­ды құраған-ды. Ұлыбритания қарт құр­лықпен қоштасқан соң олардың саны 1 пайыздан сәл асады.

Бір қызығы Тұманды Альбион ЕО-дан шықса да, ағылшынша сөйлей алатындар саны 44 пайызға дейін ғана азайды. Ендеше, ағылшын тілі әлі де қарт құр­лықта басымдыққа ие десек, қате­леспейміз.

Ертеректе ЕО-ның жұмыс тілі ретінде неміс, француз, нидерланд және италия тілдері таңдалған-тұғын. Тіпті француз тілі 1990 жылдарға дейін lingua franca  есебінде жүріп, басымдыққа ие еді. Бі­рақ ұйым аясы кеңейіп, жаңа елдер мү­шелікке қосылған сайын ағылшын тіліне мұқтаждық арта түсті. Өйткені одақ құра­мына енген елдер өз ана тілінен бөлек, ор­тақ тілде сөйлесу үшін ағылшыншаны көп қолданатын. Осылайша, Шекспирдің тілі бірте-бірте Еуропалық одақтың жұмыс тіліне айналып, басқаларын ығыстырып шығарды.

Бірақ оқиғаның бұлай өрбігені фран­цуздарға ұнамаған сыңайлы. Үш жолақты елдің саясаткерлері талай жылдан бері француз тілін ресми түрде жиі қолдану мәселесін әрдайым айтып оты­рады. Соның нәтижесінде Брюссель ұйым­дастырған бүкіл баспасөз жиындары ағылшын және француз тілінде өтеді. Пресс-релиздер де, негізінен осы екі тіл­де таратылады.

«Брексит» аяқталып, Ұлыбритания ЕО-мен қоштасқан соң ағылшын тілін Брюс­сельде жұмыс тілі ретінде қалдыру қан­шалықты қажет деген әңгіме айтыла бастады. Мәселен, биылғы қаңтарда Фран­цияның ЕО істері жөніндегі министрі Клеман Бон ендігі жерде ағылшынша сөйлесуге қажеттілік жоқ деп мәлімдеді. Оның айтуынша, алдағы уақытта көп тілде сөйлесуге қайта оралу қажет.

Клеман Бон мұндай әңгіменің ұшығын шығарған алғашқы француз саясаткері емес. Бұған дейін Франция президенті Эммануэль Макрон, Еуропалық комис­сияның бұрынғы президенті Жан-Клауд Юнкер де француз тілі ЕО аясында кеңі­нен қолданылуы тиіс деп айтқан-ды.

Қысқасы, Ұлыбританияның ЕО құра­мынан шығуы Брюссельде жоқ жерден тілге қатысты мәселе туындатты. Мұ­ның шешімі ретінде қазірдің өзін­де түр­лі ұсыныстар айтылып жатыр. Кей­біреулер француз тілін негізгі жұмыс тілі ретінде қолдануды жөн көреді. Бірақ бұл ұсыныстың жүзеге асуы екіталай. Біріншіден, ұсыныс қабылданып, ортақ мәмілеге келу үшін ЕО-ға мүше мем­лекеттердің бәрі бір ауыздан қолдауы қажет. Ал шығыс блоктағы мемлекеттер үшін­ ағылшын тілінде сөйлескен ың­ғайлы. Сон­дықтан олар француз тілін қолдай қоюы неғайбыл.

Екіншіден, Еуропалық одақ құрамын­дағы екі елде – Мальта мен Ирландияда ағылшын тілі әлі күнге ресми мәртебеге ие. Рас, аталған мемлекеттердің негізгі ресми тілі тиісінше мальта мен кельт тіл­дері. Бірақ ағылшынша білетіндер саны жетерлік. Сондықтан олардың грамматика мен сөздікті қайта қолға алып, бас­қа тілді меңгеруге ынта танытуына сену қиын.

ЕО тілі ретінде айтылып жатқан келе­сі ұсыныстың бірі – «Еуропалық ағыл­шыншаны» қолдану. Соған сәйкес еуро­палықтар ағылшын тілін өздеріне сай бе­йім­демек. Америкалық ағылшынша мен бри­таниялық ағылшынша арасындағы секілді өзіндік ерекшеліктері болады.

Әйтсе де, бұған қарсылар жетерлік. Олардың пайымдауынша, тілді бұлай бейімдеу келешекте түсініспеушілікке әкелуі мүмкін. Бұдан бөлек, қазіргі таңда әлемнің түкпір-түкпірінде ағылшын тілін өздеріне бейімдеп алғандар жетерлік. Мәселен, Үндістанда – Hinglish, Малай­зияда – Manglish, Сингапурда Singlish секілді диалектілер қалыптасты.

Аталған диалектілердің бәрі, негізінен ағылшын тілін қолданғанымен, оларды қолданатын адамдар бір-бірімен түсінісіп кете алмайды. Өйткені диалектілерге жер­гілікті халықтың төл сөздері кірігіп кеткен. Алда-жалда еуропалықтар да ағыл­шын тілін осылай бейімдесе, Фран­цияда французша, Германияда немісше, Испанияда испанша сөздердің қосылып кететіні түсінікті. Мұндай жағдайда, еуро­па­лық шетелдіктер былай тұрсын, өз­дерінің ағылшыншасын түсіне алмай қалады.

Қорыта айтқанда, ағылшын тілі «Брек­ситтің» біткеніне қарамастан, ЕО-ның ресми тілі ретінде қала беретін сы­ңайлы. Өйткені Шекспирдің тілі бү­гінде халықаралық деңгейге шыққан. Оның үстіне, қазіргі таңда ағылшын тілі әлемдегі 70-ке жуық мемлекеттің ресми тілі саналады. Сондай-ақ бұл тілде сөй­лейтіндер саны миллиардтан асады. Сон­дықтан Брюссельдің шенеуніктері мұндай артықшылықтан бас тартуы екіталай.