Балқаштан бақ таймасын десек...

Балқаш көлінің қадір-қасиеті мен қажеттілігі туралы әмбеге аян десе де болады. Сондықтан сипатына емес, қазіргі ахуалына мән берсек. 2000 жылдары теңіз деңгейінен 346 метр жоғары тұрған көл бүгінде 4-5 метрдей тартылған. Тұйық көлдің  басты мәселесі сырттан келетін су деңгейіне байланыс­ты. Әсіресе, Балқаштың батыс бөлігіне кұятын  Іле өзенінің маңызы орасан. Бұл тұстағы судың тұщы болатыны содан. Бұдан бөлек, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Аягөз секілді өзендер де қосылады. Соған қарамастан, көл көлемінің өзгеріске ұшырауына түрлі фактор әсер етуі ықтимал. Іленің Тянь-Шань тауынан бастау алатын Текес пен Күнес және Қас өзендерінің қо­сылуынан пайда болатынын ескерсек, мәселенің түйіні әріде жатқан сы­ңайлы. Осындай себептерге байланыс­ты бірнеше жылдан бері Қазақстан мен Қытай трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау жөніндегі бірлескен комиссия жұмысын ұйымдастырып келеді. Келіссөздер барысында қазақстандық тарап қайнар көзін Қытай аумағындағы таулардан алатын өзен ағысына Балқаш көлінің тәуелді екенін жасырмаған. Өйткені Балқаш көлін Іле өзенінсіз елестету мүмкін емес. Ал сол өзен бойын жағалай орналасқан жұрт тіршілік нәрінің азайып бара жатқанын айтуда. Бір ғана мысал, 2020 жылдың тамыз айының басында Іле трансшекаралық өзеніндегі су деңгейінің төмендігінен Қапшағай қаласының халқы ауыз су және суармалы судың тапшылығына душар болды.

Мәселе «Қазсушар» РМК-ның Алматы филиалы 1,5 шақырымдық қосымша жеткізуші канал-құбырын салғаннан кейін ғана шешімін тапқан. Осы секілді ірілі-ұсақты мәселелердің кезігіп жататыны жасырын емес.

– Өзен-көлдерден айырылып қалу қалыпты тенденцияға айналып барады. Экологияның өзгеруі мен сұраныстың артуына байланысты су ресурстарымыз зардап шегіп жатыр. Мәселен, зауыттар мен фабрикалардың зиянын айт­­пағанның өзінде, оңтүстігіміздегі алпауыт көршімізден келетін Іле өзенін тұтынушылар саны қарқынды өсуде. Өзен суы азайған сайын Балқаштан айы­рылу қаупі де соншалықты көбейеді. Бұл іске геосаяси жағдайға араласа ала­­­тын ықпалды орта кіріспесе оң ше­шімін табар емес. Мүмкін, Мемлекет басшысы өз бақылауына алуы керек шығар. Тіпті болмаса, біз секілді ұйым­дар партияға айналып жатса, көрші елдің компартиясымен мардымды жұмыс істер еді. Біз қоғамдық ұйым бол­ғанымызға қарамастан айтылған мәселелердің алғы­шартын іске асырып жатырмыз. Мұндай шаруаға жайбарақат қарауға болмайды, – дейді «Байтақ бо­лашақ» эколо­гиялық альянсының төрағасы Азаматxан Әміртай.

Әрине, қос ел мамандары ортақ өзен­дерге қатысты шаруаларды шешуде қол қусырып отыр деуге келмейді. Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпиннің Қазақстанға мемлекеттік сапары барысында 2015 жылдан бастап трансшекаралық өзендер суын бөлу жа­йын­да келісім жобасын әзірлеу туралы  шешім қабылданғаны белгілі. Осыған дейін бірлескен комиссияның 17 отырысы өткізілген. 2019 жылдың қазан айында Бейжіңде өткен Бірлескен комиссияның 17-ші отырысында Қытай тарапы атал­ған келісім жобасын талқылау кезінде тараптардың экожүйелерін дамыту мен сақтау мүдделерін ескеруге келіскен болатын. Демек аймақтағы табиғи өзгеріс­тер­ді қытайлықтар да қаламайтын болып тұр.

 Пандемия кезіндегі күрделі эпиде­миологиялық жағдайға қарамастан, су бөлу жөніндегі келісім жобасын ма­құлдау бойынша жұмыс әлі де жалғасып жатыр. Жобаға сай жұмыс күрделі және ғылыми зерттеулер жүргізуді талап ете­тін көрінеді. Мұны бұрын Су ша­руа­шылығы министрі болған Нариман Қыпшақбаев та құптап отыр:

– Балқашты қазіргі деңгейінен түсір­меуіміз керек. Әйтпесе, расымен де Арал­дың күйін кешуі мүмкін. Бұл – бас­қа­ларына қарағанда тереңдігі жағы­нан тайыз көл. Сәл-пәл өзгерістің өзі жағдайын күрт ушықтырып жіберуге қауқарлы. Осы мәселені біздің мамандар Қытаймен арадағы келісімдер кезінде негізге алып отыр. Қысқасы, бұл жағ­дайды ел игілігіне қаратып, оңтайлы  ше­шу үшін білімді мамандар сауатты әрі ғылыми түрде іске араласып, комис­сия жұ­­мысын жандандыруы қажет, – дейді ол.

Экс-министрдің аталған сала төңі­регінде айтар уәжі де жоқ емес. Оның ойынша, Қазақстанда су саласына жауапты республикалық деңгейдегі қуатты мекеме жоқ.  «Мұндай құрылымдар Қытайда, Ресейде, Өзбекстан мен Түркіменстанда бар. Оның құзырына елді тұрақты сумен қамтамасыз ету мәселелері мен өзен-көлдерді сақтап қалу секілді басқа да жұ­мыстар енгізілуі керек», дейді су сала­сының білгірі.

Мұндай идея 2010 жылы Парламент Сенатында да айтылған. Ол кезде су қорын пайдалану және қорғау сала­сындағы бақылау, рұқсат беруге жауап беретін мемлекеттік орган Ауыл шаруа­шы­лығы министрлігінің қарама­ғында болды. Сол уақыттағы сенатор Қуаныш Айтаханов жоғары билік құрылымында Мелиорация және су шаруашылығы агенттігін құру қажеттігін айтқан болатын. Бүгінде Су комитеті Экология, геология және та­биғи ресурс­тар ми­нис­­трлігіне қарайды. Қа­зіргі таңда эко­логияға қатысты барлық мәселе осы ми­нис­­трліктің қадағалауымен шешіледі. Оның ішінде Балқаш көлінің мәселелері де бар.

Жақында Орталық коммуникациялар қызметінде өткен брифингте Экология министрлігі басшысының орынбасары Қытай Халық Республикасымен су бөлу жөніндегі келіссөздер процесінде қазақстандық тараптың ұстанымы Іле өзенінің ағынын кемінде 12 текше метр көлемінде ұстап тұру екенін мәлімдеді. Арадағы атқарылған жұмыстарға тоқ­талуды да ұмытпады. Сондай-ақ жи­ында қоғамда талқыланып жатқан Балқаш көлінің ахуалы жайлы пікірге нақты жауап берді.

– Айта кетейік, соңғы он жылда көл деңгейі Балтық жүйесі бойынша 340 метр деңгейінен төмен түскен жоқ. Жыл сайын Балқашқа 12 текше шақырым су құйылса, көлдің тұ­рақ­­ты қалыпта сақталуына кепілдік беріледі. Сонымен бірге Добын шекара бекетіндегі гидро­логиялық дерек­тер­ді талдау Іле өзенінің орташа ұзақ мерзімді ағыны 2001 жылдан 2020 жылға дейін 13,8 текше шақырымды құ­­рағанын көрсетті. Арал тағдыры қай­­­таланатындай Бал­қаш көліне қауіп төніп тұрған жоқ, – деді Экология, гео­­логия және табиғи ресурстар вице-минис­трі Серік Қожаниязов.

Сонымен қатар ол Қазақстан мен Қытай арасындағы ынтымақ артқалы бері Қорғас өзенінде бірлескен ортақ су торабын салу және Сүмбе өзеніндегі су тарату құрылысын қайта құру сияқ­ты бірқатар бірлескен жобалар іске асы­рыл­ғанын тілге тиек етті.  Нәти­же­сінде өзен­дердің су ресурстарын 50 де 50 етіп бөлісуге болатынын айтты. Сол сияқты Үлкен Ұласты өзенінде бірлескен су тарату құрылысын салу жөнінде уағ­даластық бар. Қазіргі уақытта тараптар осы өзеннің гидрологиялық режімін зерттеп жатыр.

Серік Қожаниязовтың айтуынша, Қытай көршілес Ресей, Үндістан, Пәкіс­тан, Ауғанстан, Қырғызстан, Тә­жік­стан, Вьетнам, Бангладеш, Непал, Сол­түстік Корея, Бутан, Камбоджа сияқ­ты мемлекеттердің ешқайсысымен су бөлісу жөнінде бірде-бір халықаралық шарт жасаспаған. Ал жалғыз келіссөз жүргізіп жатқан Қазақстанмен арадағы келісім жобасының 25% мәтіні мақұл­данып үлгерген.

Ескеретіні – мәселеге мән беріп, ке­лісімде кеш қалмау. Бабы келіскен істің бағы жанатын болса, Балқаш кө­лінің бағы тая қоймас...