Big Tech компанияларының қаржылық мәселесі

Волкердің алаңдауы орынды. Қарапайым банкомат секіл­ді аталған инновациялардың көп­шілігі транзакцияға кететін шы­ғындарды әжептеуір азайтып, тиімділігін көрсетті. Бірақ қар­жылық фирмаларды сынап жүрген Волкердің ірі техно­ло­гиялық компаниялардың осы секторға енуіне алаңдау­шылық білдіруі бекер емес. Мұндай ком­паниялардың қызметі барлық жерде танымал, тіпті атауларын да жатқа білеміз. АҚШ-та сауда-саттықпен айналысатын Amazon, Кореяда Kakao мессенджер компаниясы, Латын Амери­касында онлайн аукцион және саудаға бейімделген Libre және қытайлық технология алыбы Alibaba мен Tencent.

Қазіргі таңда бұл ұйымдар қаржыландыруға байланыс­ты бүкіл салаларға араласады. Amazon шағын және орта биз­неске несие береді. Какао жан-жақты банктік қызметтерді ұсынады. Alibaba-ның Ant Financial және Tencent-тің WeChat бағдарламалары қар­жы­лық өнімдердің өрісін ке­ңейтті. Соған байланысты таяу­да екі ком­пания Қытай үкіме­тінің қы­сымына ұшырады.

Сондықтан осы саланы рет­теушілер үшін бірқатар мәселе бар екені анық. Елдегі тұрғын­дардың басым бөлігі бір компания арқылы ғана төлем жасаса, оның істен шығуы бүкіл эко­но­миканы құлдыратуы мүм­кін. Кениядағы M-Pesa – соның жарқын мысалы. Осыған орай, реттеушілер операциялық тәуе­келдерге мұқият назар аударуы керек. Олар клиенттердің дерек­терін қорғауға мұқият болуы тиіс. Тек қаржылық емес, Big Tech компанияларының жинауы мүмкін басқа да жеке деректер де құпия күйінде қалуы қажет.

Сонымен қатар Big Tech компаниялары тұтынушылардың қалауына сай келетін деректер­ді жинап, талдайтындықтан, клиент­тердің қате түсінігін өз пайдасына қолдануға қабілетті. Егер мұндай қате түсінік кей қарыз алушыны асыра тәуекелге баруға итермелесе, бұл Big Tech компанияларын мазаламайды. Өйткені олар серіктес банктерге технологиялар мен тәжірибе ғана ұсынады. Осындай мораль­дық қауіп себебінен қытайлық реттеушілер енді елдегі Big Tech компанияларын бірлескен несие серіктестіктері арқылы берілген кез келген несиеге жұмсалатын қаражаттың 30 пайызын өз қалта­сынан төлеуді талап етіп отыр.

Билік өкілдері де қаржылық өнімдерді жеткізушілердің ха­лық­ты нәсіліне, жынысына, этносына және дініне байланыс­ты кемсітуге жол бермейтін заң­дар мен ережелер жасаумен шұғылданады. Мұндағы мә­селе – топтық сипаттамаларға негіз­делген бағалық дискриминация мен тәуекелге негізделген баға­лық дискриминацияны ажырату.

Әдетте реттеушілер несиелік провайдерлерден несие беру жөніндегі шешім қабылдауға әсері бар «ауыспалы» тізімді талап етеді. Осылайша, реттеу­шілер тізімге тыйым салынған топтық сипаттамалар кіріп-кір­ме­генін анықтай алады. Сондай-ақ несие берушілерден «ауыс­палы» тізімге қатысы бар «несие салмағын» да көрсетуін міндеттейді. Осылайша, несие­лік шешімдердің этностық немесе нәсілдік сипаттамаларға қан­шалықты байланысы бар еке­нін бақылайды. Бірақ Big Tech компанияларының жасан­ды интеллектіге негіздел­ген алго­ритмдері несие беру­ші қыз­мет­керлерді алмастыр­ған­дық­тан, жаңа мәліметтердің енгізілуіне байланысты «ауыспалы» тізім мен «несие салмағы» өзгеріп отырады. Реттеушілердің оны бақылауы өте қиын шаруа.

Сондай-ақ алгоритмдік про­цестерде қате түсінікке түрлі фактор әсер етуі мүм­кін. Алгоритмді жетіл­діру­ге қол­данылатын мәлі­меттер бір­жақты болуы ық­ти­­мал. Соны­мен қатар жасанды ин­тел­лектінің өзін өзі оқыту­дағы кем­шілігі де жетерлік. Өйт­кені мұндай жүйе алгоритм дерек­терін біржақты тәсілдер­мен үй­­рену қаупі бар. Сондықтан ал­го­ритмді жүйенің осындай бол­мы­сын ескерсек, мәселенің қай­да жатқанын аңғару қиын емес.

Бұдан бөлек, бәсекелестікке де қауіп төнеді. Банктер мен қаржылық компаниялар Big Tech фирмалары басқаратын бұлтты есептеулер қызметіне сүйенеді. Сөйтіп олар өз бәсекелестеріне тәуелді бола түседі. Big Tech ком­паниялары сондай-ақ өздері­нің қаржылық бизнестерін субсидиялауы мүмкін. Бірақ бұл атқаратын жұмысының бір бөлігі ғана. Мысалы, олар бұғаттаушы қызметтердің бірқатар түрін ұсы­нып, өз клиенттерінің  про­­вай­дерді ауыстыруына жол бер­мейді.

Осыған байланысты реттеу­шілер ашық банктік ереже дей­тін шешім қабылдады. Қаржылық фир­малар клиенттердің келі­сімімен оларға қатысты дерек­терді үшінші тараппен бөлісуге міндетті. Олар үшінші тарап провайдерлеріне клиенттерге қа­тысты мәліметтер алу үшін қар­жылық веб-сайттарға тікелей қо­сылуға мүмкіндік беретін бағ­дар­ламалар қолдануға рұқсат берді.

Алайда мұның қаншалықты жеткілікті екені түсініксіз. Big Tech компаниялары өз плат­фор­маларын көп мөлшерде клиент деректерін жинауға, оны өздері­нің интеллектуалды алго­ритмдерін оқытуға қолдана ала­­ды. Сөйтіп бәсекелестеріне қа­ра­ғанда жоғары сапалы несие беру туралы шешімді тиімді түрде анықтайды. Клиенттер өздерінің қаржылық деректерін басқа банкке немесе қаржылық компанияларға ауыстыра алады. Бірақ олардың қаржылық емес деректері қайда қалады? Өз де­рек­терін пайдалануға, бас­­қа клиент­тердің деректерін жи­­нау­ға бейімделген алгоритм туралы не айта аламыз? Мұндай қадам жасамаса, цифрлы банктер мен қаржылық компаниялар Big Tech компаниялары секілді өз қызметін тиімді жүргізе алмас еді. Тұтынушыларды байлап қою және нарықтағы үстем­дік­пен күресу мүмкін емес.

Осындайда банктер мен реттеушілерге қатысты мына әзіл еске түседі. Банктер тазылар секіл­ді, өте жылдам қимылдайды. Рет­теу­шілер із кесуші иттер секілді. Олар баяу жүреді, бірақ қателеспейді. Платформалы эко­но­мика дәуірінде із кесуші иттер жылдамдықты күшейтуі керек. Үш орталық банкте ғана қар­жылық технологияның арнайы бөлімшелері бар екенін ескерсек, олардың иістен айырылып қалуына алаңдауға негіз бар.

Барри ЭЙХЕНГРИН,

Берклидегі Калифорния университетінің экономика профессоры және Халықаралық валюта қорының бұрынғы аға кеңесшісі. Ол көптеген кітаптардың, соның ішінде The Populist Temptation: Economic Grievance and Political Reaction in the Modern Era кітабының авторы.

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org