Қазақстанның дамуындағы жаңа кезең

Түркия мен түркі әлемі арасын­дағы қатынаста Қазақстан ерекше маңызға ие. Қазақстан қабылдаған шешімдер мен ұсыныстар осы сала­дағы тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін де, институттандыруды жеделдету үшін де маңызды бол­ды. Бұл ретте Қазақстанның Тұң­ғыш Пре­зиденті Нұрсұлтан Назар­баев­тың үлкен рөл атқаратыны сөз­сіз. Осы себеппен Қазақстандағы оқи­ғалар мен трансформация процесі Түркия үшін де маңызды.

Қазақстаның екінші Президенті ретінде сайланғанына екінші жыл толып отырған Тоқаевтың түр-тұл­ғасын, шешімдері мен саясатын зер­делеу Түркияның оны әлі де жа­қынырақ тани түсуі үшін қажет.

Кәсіби дипломат және тәжірибелі мемлекет қайраткері

Тоқаевтың айрықша ерекшелік­терінің бірі – оның зияткерлігі деп айтуға болады. Білімі, ол өскен орта және елдегі сыни кезеңдерде ат­қар­ған жауапты міндеттері тұлға ретінде қа­лып­тасуында ықпалды факторлар болды. Оның әкесі – Кемел То­қаев бел­гілі журналист және жазу­шы бол­ғанын атап өткен жөн. Оның үс­тіне Кемел Тоқаев – қазақ әде­бие­тін­дегі детектив жанрының негі­зін қалаушы. Анасы – Тұрар Шабарбаева Алматы шет тілдер педагогикалық институтында қызмет еткен. Ол өскен көптілді орта оның әртүрлі мәдениетпен алғашқы кездесуі деп айтсақ, қателеспейміз. Атап айтқанда, анасының шет тілдерінің оқытушысы болуы оның тіл үйрену қабілетін ерте жасында-ақ дамытуға жол ашты. Президент Тоқаев қазақ, орыс, ағылшын, қытай және француз тілдерін меңгерген.

Тоқаев – кезінде дипломаттарды даярлаған Мәскеу мемлекеттік Халық­аралық қатынастар инсти­туты­ның түлегі. 1975-1991 жылдары Кеңес дәуірінде Сингапур мен Қытай Халық Республикасында қыз­мет етті. Одақ ыдырар тұста Тоқаев бас­шылық қызметтерде болды.

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін елге оралған Қ.Тоқаев 1992 жылы Қазақстанның Сыртқы істер ми­нистрінің орынбасары қыз­меті­не кірісіп, қазақстандық диплома­тияны дамыту жолында үлкен ең­бек етті. Осы тұрғыда ол елдің ай­­рық­­ша аспектілерінің бірі санала­тын көп­қырлы сыртқы саясатты қалып­тас­тыруда елеулі орынға ие. Көп жыл бойы Қазақстанның Сырт­қы істер министрі болып жұ­мыс іс­те­ген Тоқаев бір кезде Премьер-Ми­нистр болып та таға­йын­далды. Пре­зидент болып сай­лан­­ғанға дейін Сенат Төрағасы қыз­­метін атқарды. 2011 жылы Бі­рік­­кен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) Бас хат­­шысының орынбасары болып тағайындалған алғаш­қы қазақ дипломаты ретінде есте қалды. Тоқаев­тың қызмет жолы оның ел ішін­дегі және халықаралық саясаттағы бе­делі­нің нығаюының айқын көрі­нісі сыңайлы.

Басқаруды түсіну

Айта кету керек, Президент Тоқаев­ты ерекшелендіретін қасиет­терінің ішінде оның қарапайымдығы және адалдығы екенін де айта кету керек. Расымен, уақытша Президент ретінде ұсынылған күндерде бұған халықтың көп бөлігінің көзі жеткен еді. Сайлау кезінде және одан кейін мұның ерекше атап өтілуі дұрыс нәрсе.

Екінші жағынан, оның қызмет­ке кіріскен бетте әлеуметтік желі­лер­дегі белсенділігі – ашық қарым-қатынас оның мақсатының бірі екенін айқындай түсті.

Тоқаевтың басқару түсінігінің негізгі кодтары – өткеннің мықты бастамаларын жалғастырып, реформалар, инновациялар арқылы жаңа процестерді құру. «Нұрсұлтан Назарбаев – мемлекетіміздің негізін қалаушысы. Сондықтан мен оның саясатын жалғастыратынымды ең басынан бері айтып келемін. Ең алдымен, бұл бағыт Қазақстан үшін маңызды», деген болатын Қ.Тоқаев.

Реформаларға қатысты келесі сөздерді еске салуға болады: «Қазақ­стан – реформистік мемлекет. Қала­сақ, экономикалық, не саяси салада да қоғамның алға жылжуын тоқтатпауымыз керектігіне сенеміз. Қазақстанның дамыған 30 елдің қатарына қосылуы үшін барлық сала бойынша құрылымды реформаларды жалғастыруымыз қажет».

Қ.Тоқаев сонымен қатар талант­ты жастардың жолын ашып, мемлекет ісіне араластыру үшін де бір­қатар бастаманы қолға алды. Осы ретт­е өткен жылы 300 талантты жас ірік­теліп, Президенттің жастар кадр­лық резерві құрылды.

Халық үніне құлақ асқан мемлекет

Президент Тоқаевтың халықпен диа­лог, демократия және әділет та­лап­тарына сай болуға тырысуы бай­қалады. Бұл ретте «Халық үні­не құлақ асатын мемлекет» тұжы­рым­­­дамасы мемлекеттік органдарда азамат­тардың талаптарына тез арада жауап беріп, шешімін табуды міндет етеді. Мемлекеттік қызметшілердің бұл жаңа түсінікке ұмтылуы да – ай­­қын­­далған мақсаттың бірі. Қазақ­­стан­­да шетелдіктерге жердің саты­луына тыйым салынғанын оның жар­қын мысалы ретінде келтіре аламыз.

Халық пен үкімет арасындағы диа­логты тереңдету мақсатында Ұлт­т­ық қоғамдық сенім кеңесінің құ­рылуы – бірлік пен әлеуметтік тұ­рақ­тылыққа жасалған үлкен қадам. Кеңестің негізгі міндеттері – ұлттық стратегия мен бағдарламаларды, заң жобаларын халықтың атынан бақылап, маңызды стратегиялық қадамдар туралы азаматтық қоғам­ның ойын тыңдап, сындарлы диалогы қамтамасыз ету.

Жаңа құқықтық нормалар

Кейінгі екі жыл ішінде Парла­ментте Ұлттық қоғамдық сенім ке­ңесі­нің ұсынысымен әзірленген ма­ңызды заңдар қабылданды.

Мәселен, «Бейбіт жиындар туралы» заң халықтың бейбіт нара­зы­лыққа шығуы құқығын қам­тама­сыз етеді. Бұрынырақта бейбіт жиын ұйымдастыру үшін алатын рұқсаттардың орнына заң қабыл­дан­ғаннан кейін тек жиын туралы ескерту жеткілікті болды. Нара­зы­лықтар мен басқа да бейбіт жиын­дарды енді үлкен қалаларда да өт­кізуге рұқсат бар. Демократия тұр­ғы­сынан қарасақ, бұл – мемлекет үшін үлкен қадам.

Парламент құрамы мен депутат­тар­дың жұмысына қатысты өзгеріс­тер­ді де атап өткен жөн. Бұл ретте Парламент жоғары заң шығару­шы органда оппозицияның болуы мәселесін қарастырып, шешім қабылдады. «Сайлау туралы» және «Саяси партиялар туралы» заңдарға өзгеріс енгізу арқылы алғашқы рет ендігі кезекте Парламент құрамының 30 пайызы әйелдер мен жастардан тұратынын айқындап алды. Бұл өзгерістерді әйелдер мен жастарды қажет болса Парламентке, не жергілікті саясатқа араластырудың жолы ретінде қабылдасақ болады. Өзгерістер 2021 жылы 10 қаңтарда өткен Парламент және аймақтық мәслихаттар сайлауында белгілі бір жаңа өзгерістерге қол жеткізуге мүмкіндік берді.

2021 жылы 25 мамырда қабыл­данған өзгерістер ауыл әкім­дерін халықтың өзі сайлауына мүм­кіндік береді. Саяси партияның Пар­ла­ментке өту межесі 7 пайыздан 5 па­йызға дейін төмендетілді.

Бұл заңдарға қосымша ретінде Қазақстан адам құқықтары сала­сын­дағы халықаралық міндет­тері аясын кеңейтпек. Қазақстанның БҰҰ-дағы Тұрақты өкілі өлім жазасын жоюды мақсат ететін Азаматтық және сая­си құқықтар туралы халықаралық пак­тінің екінші факультативтік хат­тамасына қол қойды. Маңызды шешім 9 маусымда қабылданып, елдегі адам құқығы мәселесін ілгері­лету үшін Үкіметке «Адам құқығы бойынша жұмыс жоспарын» әзірлеу тапсырмасы берілді.

Ұлттық құндылықтар мен латын алфавиті

Қасым-Жомарт Тоқаевтың бас­қару кезеңінде маңыз берген рухани құндылықтар жүйесі – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев негізін қалаған жол. Қазіргі Президент те қазақ тілі мәселесіне бейжай қарамайды. Латын әліпбиіне көшуді Мемлекет басшысы түркі әлемімен интеграция жолы ретінде де қарастырады.

Президент болып сайланғаннан кейін бірқатар дағдарыспен бетпе-бет келгені жасырын емес. Бұл оның көшбасшылығы үшін де сын бол­ғаны анық. Артта қалған екі жылда мемлекетте бірқатар таби­ғи-тех­нологиялық апат, этнос­ара­лық қақтығыс болды. Тоқаевтың оқи­ға орнына барып, жағдайларды бақы­лауда ұстауы халықтың көңілінен шықты. Оның басқару кезеңіндегі ең үлкен дағдарыс ретінде қазіргі пандемияны айта аламыз. Белгілі бір уақытта қиындықтар болса да, қазір­гі кезде Қазақстан жағдайды қол­ға алды. Тіпті өз вакцинасын да­йын­­да­ған санаулы мемелкеттердің қатарына енді.

Қорыта келе, Қ.Тоқаевтың екі жылдық қызметі туралы айтқанда өз­герістер туралы да айтамыз. Қа­зір­гі Президент бір жағынан Ел­ба­­сы Н.Назарбаевтың саясатын жал­­ғастырып келеді, ал бір жағы­нан саяси реформаларды да естен шы­ғар­майды. Қабылданған жаңа заң мен өзгерістер нәтижесінде мем­ле­кет­тің демократиялануы жедел­дейті­нін болжай аламыз. Екі жыл­да әлі де рет­телуді қажет ететін мә­селе­лер туындаса да халық пен билік арас­ындағы диалогтің нығаюымен қатар, Президент Тоқаевқа деген сенім нығая түскенін айта аламыз.

Күршад ЗОРЛУ,

Еуразия аймағы мен түркі әлемі бойынша профессор,

Бозок университетінің Экономика және әкімшілік білім факультетінің деканы

«Анадолы» агенттігі