Өнер мұраты таң қалдыру болған соң адамзат баласы оған тым биік талаптар қояды. Соның бірі – «құрбандық жаса» дейтін талап. «Өнер құрбандықты талап етеді, ғажап, өлмес өнер тудырғың келсе, бодауына бірдеңе бер» дейді талапшыл, «ақылды бастар» шімірікпестен. Мың-миллион бояулы сезімдер мен салмағы керуенге жүк боларлық ойларды бастан кешетін өнер иесіне «бірдеңеңді қи» деу қисынды ма?
Бірақ қоғамдық пікірдің үстемдігінен кейбір тұжырымдар мен пікірлер мәңгіге бекіп, шегеленіп қалады. Оның зардабын жас сана немесе жартыкеш сана тартып жатады. Өзін «өнер адамы» санайтын солар көпшілікті таңғалдыратын өнер тудырмай жатып, «құрбандық беруге» бейіл болады. Өз басым осы бір зұлым талаптың астарынан хаосты көрем...
Рас, өнердің арғы-бергі тарихында биік өнер тудырып, адамзатты таңғалдыру үшін азды-көпті құрбандыққа барған ерекше талантты адамдарды санап тауысу қиын. Оның ішінде суретшілердің аса ауыр тағдырын оқып отырып, жаның қиналып кетеді. «Мынадай тамаша туындыны өмірге әкелген адам осыншалықты ессіз бе еді?» дейсің. Олар неге адам түсініп болмайтын аномалиялық әрекеттер жасаған? Таңдап алған жалғыздықтарын жар етіп, үнемі ашқұрсақ жүру, ноқтаға басы сыймай, «ел аралаймын» деген сылтаумен қаңғи беру, ең соңында қайыршылықпен тіршіліктегі сапарын аяқтау солардың жазмышы сияқты қабылданады. Ондай суретшілер өте көп, тіпті арғы дәуірді айтпағанда, он тоғызыншы ғасырдың ортан белінен былай қарай есептесең де, тағдыры тәлкекке түскен танымал суретшілердің есебінен жаңыласың. Тіпті олар туралы зерттеулерді шолсаң, дәл сол суретші, мысалы, нидерландық атақты Винсент Ван-Гог отыз жеті жасында өз өзіне қол салғаны әбден қисынды сияқты. Өнер одан сондай құрбандықты талап етті! Екі мыңнан астам туындыны өмірге әкелу үшін ол қарапайым адами бақытты сезінбеуі керек еді... Сол сияқты небары елу төрт жыл өмір сүрген атақты Поль Гогеннің де қаңғыбас ғұмырын, ылғи кедейлікпен бетпе-бет келуін, табиғатпен табысу үшін қалалық өркениеттен, қоғамынан, үйінен баз кешіп, ақыр соңында Полинезия аралдарында депрессияға түсіп, жазылмайтын ауруға ұшырап қайтыс болуын да зерттеушілер «өнерге деген адалдық», «өмірін өнер жолына құрбандыққа шалды» деп қарастырады. Қызығы, екеуі де өлген соң аса танымал өнер иелерінің қатарына қосылып, туындылары жоғары бағалана бастайды...
Француз әлеуметтанушысы әрі философы Эмиль Дюркгейм «гений» және «жынды» деген ұғымдар бір-біріне өте жақын дейді. Өйткені оның ойынша шығармашылық есалаңдықпен шектеседі. Талантты өнер иелері шығармашылықтың нәтижесімен емес, шығармашылық үдерістің өзімен шабыттанады. Оның біткен туындысы қалай бағаланады, оны қолдап-қолпаштайды ма, жоқ әлде елеусіз қалдыра ма – міне бұл екінші кезектегі мәселе. Дюркгейм шын мәніндегі шығармашылықтың соңына түскен адам ауытқып кетуі мүмкін немесе өз өмірін суицидпен аяқтайды деген тұжырым айтады әрі оған ең атақты философтардың, жазушылардың, суретшілердің өмірінен мысалдар келтіреді.
Әрине, аса талантты адамдардың өнер үшін құрбандыққа баруының астарында олардың «есалаңдықтарынан» бөлек көптеген факторлар бар екені анық. Бірақ таланттың физиологиялық және психологиялық, әлеуметтік жай-күйі айтылғанымен, оған әсер еткен саяси және қоғамдық факторлар терең тұрғыда талдана бермейді. Сол үшін ең алдымен таланттың «бүлінген психологиясы» назарға алынып, «құрбандыққа бару, құрбан болу» қалыпты жағдай сияқты қабылданады. Бірақ бұл шынымен солай ма? Әлем әдебиетінде осы жағдайды шеберлікпен, тереңдікпен суреттеп, оқырманға өзгеше ой айта білген жазушылардың қатарында Акутагава бар емес пе еді?
Оның кейіпкері Есихидэ суретші, яғни «Тозақ азабының» кейіпкері өнер үшін тым қымбат құн төлейді. Бірақ жазушы осы бір жан түршігерлік туындыны жазғанда өнер адамының құрбандыққа баруы туралы идеяны насихаттамаған деп сеніммен айта аламыз.
Есихидэ өз заманының белгілі суретшісі еді. Сол жылдары жасы шамамен елуге келген, сіңіріне ілінген арық қара шалдың қабағы ашылмайтын. Акутагава осы кейіпкерін жан-жақты, барлық жанама тәсілдерді пайдаланып ерекше сипаттаған. «Оның мінезінің сиқы мынадай еді. Су шығармас сараң, ұялуды білмейтін бетпақ, жалқау, ашкөз, ол аз болса шадыр, өркөкірек. Бүкіл елде менен асқан суретші жоқ деп ойлайтыны бар болмысынан көрініп тұратын. Егер бар мәселе сурет өнеріне тіреліп тұрса бірсәрі ғой. Басқа мәселелерде де өзеуреп қоймайтын». Шығармада суретшінің шәкірттері айтқан әңгімелерден бастап, «дейдіге» сүйенетін сарай маңының өсектерінің өзі оның бейнесін ашуға қызмет етеді. «Ақсүйек әйелдің үйінде әйгілі абызғайша Хигакиге құдай аян беріп, ол жан түршігерлік дауыспен болжау жасай бастайды. Сөйтсе суретші құлақ қойып тыңдағанның орнына қылқаламын алып, абызғайшаның әлемтапырық жүзін салуға кірісіпті». «Айтулы суретші болу үшін бар қызықтан бас тартып, бұл дүниеден түк көрмей өтейін деп құдайға ант беріпті» дескен сыбыстарды да айналасы таратады. Тіпті кейбіреулер Есихидэ жұмыс істеп жатқанда жасырын қарап тұрсаң, оның төңірегінде түрлі сайтан-ібілістердің елестері жүргенін байқайсың деген әңгімелер айтады.
Құдай ана Киссетэнді кескіндегенде жай бір жеңілтек әйелдің суретін сала салуы, Фудо құдайдың түрін қаныпезерден айнытпай қоюы, шәкірттеріне түрлі тәжірибелер жасап, олардың қорыққан, шошыған кездеріндегі суреттерін кескіндеуі де суретші туралы біраз мәлімет береді. Осы бір ерні қып-қызыл, түр-тұлғасы әлдебір хайуанға ұқсайтын суретшіні ешкім жақсы көрмейді. Жақсы көрмек түгілі, сыртынан келемеждейді, мазақ етеді. «Сарухидэ» (маймыл) атандырады. Ол туралы өсек-аяңдар таратады. Бірақ бейнелеу өнеріне басы бүтін берілген оның өзі туралы өсек-аяңдарды тыңдауға, «жауап беруге», біреулермен қастасуға уақыты жоқ еді. Оның бар мұраты – көрген адамды таң қалдыратын, сиқырымен баурап алатын өнер тудыру.
Жазушы Есихидэні ақтап алуға, оның жақсы қасиеттерін тізбелеуге тырыспайды. Керісінше, түсініксіз, сүйкімсіз, кеспірсіз, «біртүрлі» адамның бейнесін жасайды. Себебі түсінікті. Басқаша ойлайтын «біртүрлі» адамдардың қоғамда сүйкімі бола бермейтіні түсінікті. Есихидэ – бір адамның бойында өнерге басы бүтін берілу сезімінің, асқан тәкаппарлық пен сүйкімсіздіктің тоғысуының символы. Айналасының оны жек көруі, кемсітуі тегін емес. Өйткені ол да айналасындағыларды тобыр санайды, іштей менсінбейді. Мұны сезінген адамдар да оған дәл сондай жауап қайтарады. Олар суретшінің құдай берген талантын мойындағанымен, өзіне аяушылық танытпайды. Оның ішінде елдің патшасы да бар. «Тозақ азабының» суретін салуға бұйрық берген патша оның басын бейсаналы түрде қатерге тігеді.
Сонымен суретші ең жақынының да, өзінің де өмірін жұтқан тозақ азабын қалай бейнеледі? Ол бейнелеген сиқырлы картинадағы «күнәһарлар» түрлі дәрежедегі адамдар. Ақсүйектен бастап қайыршыға дейін бар. Сарайдың маңғаз шенеуніктері, үлде мен бүлдеге бөленген бибі-бикелер, таспиық ұстаған будда-сопылар, сүйретпе аяқ киім киген малайлар. Соның ішіндегі ең сұмдығы – жыртқыш аңның азу тісіне ұқсаған қанжар ағаштың төбесінен төмен қарай құлдилап құлап келе жатқан күйме. Оның ішінде отырған жас әйел қара шашы жайылып, аппақ мойны артқа қарай шалқайып, тірідей отқа жанып бара жатыр. Аласұрған әйел, от ораған күйме... Нағыз тозақ азабы деуге боларлық көрініс. Бірақ осы көріністі салу үшін суретшінің көз алдында күймені өртеді емес пе? Ал күйменің ішіндегі өз қызы болатын...
Жапон жазушысы бұл шығармасында биік өнер құрбандықты талап етеді деген идеяны айтпайды. Керісінше, құрбандық талап ету жазаға лайықты дейтін пікірді шегелейді. Сондықтан нәпсіге еріп, елірген суретшінің патшаға «көз алдымда ішінде адамы бар күймені өртеңіз» деген «құрбаншыл» талабы тым қымбатқа түсті... Атақты картинаны салған соң суретшінің өзі де өмірмен қош айтысады. Өнер үшін өзінің де, қызының да өмірін құрбандыққа шалған «есалаң» суретшінің бұл қылығын жапон жазушысы ештеңемен де ақтауға келмейтіндей етіп, өте шебер суреттеген. Ол суретшіні ғана емес, оны жек көрген, мазақ еткен, ызаландырған қоғамын да аяусыз сынайды...