«Бөрте» Еуропаны бетке алып барады

Өнімді жазатын қаламгердің драматургияға жай әншейін ара-тұра айналып соғып, ат шалдырып кететін әуес жанр ретінде қарамай, қазық қағып, басыбайлы айналысуының арқасында сахна өнері тың туындылармен толықты.

Драматургия саласын түрлі тақырып­тағы тағылымды туындыларымен ба­йытып келе жатқан суреткердің Еуропа жұртының рухани әлеміне бойлауды діт­теген қадамы сәтті жалғасын тауып ке­леді. Дәл Дулат Исабековтей шетел театр­ларында көп сахналанып, халықара­лық деңгейді бағындырған қазақ қаламге­рі кемде-кем. Республика театрларының репертуарынан түспейтін қойылымдарды айтпағанда, Санкт-Петербург, Омбы, Душанбе, Башқұртстан, Болгария, Түркия театрлары сахналаған шығармалар шеруі – ұлттық драматургиямыздың олжасы һәм қазынасы.

Ұлыбритания төрінде ұлттық әде­бие­тіміздің мәртебесін көтерген қалам­гер туындыларының тұсаукесерінің бә­ріне қатысып, рәсімдерді көзімен көріп қайт­қан Корей ұлттық академиялық му­зы­калық театрының директоры Любовь Нидің бір сұхбатында сыр қы­­лып айтқан әңгімесі жадымызда қа­лып қойған еді. «Біз елде жүріп Иса­бе­ков шығармашылығының әлеуетін сезін­­бейді екенбіз. Англияға бірге са­пар­лап, кітаптың да, спектакльдің де тұ­саукесеріне қатысып қайтқаннан ке­­йін өзім бұрыннан білетін, кездескен­де жылы рәуішпен қауышатын жазушыны биік өлшеммен бағалауға көш­тім. Лондон актерлері сах­нада дра­ма­тург­тің «Өкпек жолаушысын» ойнап жа­­тып, қазақ кейіпкерлерінің мұ­ңын құд­ды бір ағылшын адамының қайғы­сын­дай түсініп, ішкі иіріміне түсіп кейіп­тегені ризалығымызды тудырса, сол пси­хо­логиялық тереңдікті сезінген кө­рер­мен­дерінің көз жанарын сулап, эмоция­мен отырып көргені тіпті таңырқатып тас­тады. Спектакль аяқталғанда, көпке де­йін жүрек толқуын баса алмай, бір-бірі­мен пікірлескісі келіп, тарай қоймаған көрерменге қарап олардың толық катарсиске түсіп, жан-жүрегі тазаланып кет­кеніне сенімдімін. Салқынқанды ағыл­шындардың таңырқағанына қарап біз таңыр­қадық, ал оларды жылату дегеніңіз адам сенбейтін жағдай, табиғатына ұс­тамдылық тән халықтың мұншама ыс­тық ықыласы мен биік бағалауына қа­рап тұрып, классик жазушының мық­ты­лығын, ұлылығын мойындамай жүр­геніміз үшін мен сонда шын ұялдым. Ал Лорд­тар палатасының қабылдауына бар­ғанда, керісінше, біздің есіміз шығып кетті. Шын қуанғанын жасыра алмай, бар ықыласымен қабылдаған Лордтың қа­зақ қаламгеріне көрсеткен құрметі күллі әдебиетімізге жасалған құрмет екенін тү­сіндік», деп еске алған еді жазушының «Актрисасын» ағылшын көрерменіне ұсынған Корей театрының директоры.

Қаламгер үшін дүние жүзіне таны­мал болудың төте жолы – шығармала­ры­ның ағылшын тіліне тәржімалануы бо­лар. Шетел классиктерінің бір ғана шы­ғармасының, айталық, Шекспирдің бір ғана «Гамлетінің» орыс тілінде қырықтан астам аудармасы бар. Яғни бір пьесаны қырық автор аударған. Бальзак пен Кафка, Гете мен Дюма шығармаларын аударғандардың арасындағы шына­йы бәсекелестік олардың кітабының көр­кемдік сапасын түпнұсқадан да артық етіп, әлемдік классиктерге айналдырып жі­берді. Ал қазақ әдебиеті классиктерінің басына мұндай бақтың қашан келіп қо­натынын ең мықты сәуегейдің өзі болжай алмайтыны анық. Шығармалары әр жылдары әлемнің әр тіліне аударылған мықты қаламгерлеріміздің қатары көп болғанымен, өз қаламдастары арасында әңгімелері мен повестерін ағылшын тіліне аударып, кітабын сол елдің баспасынан жарыққа шығарған Д.Исабеков әзірге дара тұр. Енді міне, Gün Publishing House атты швед баспасы жазушының «Гауһар тас», «Сүйекші», «Дермене», «Өкпек жолаушы», «Біз соғысты көрген жоқпыз» деген бес белгілі повесі мен «Қабылан», «Социализм зәулімі», «Сақтық күзет­ші­сі» секілді үш әңгімесін топтастырған Brännande Sol, Isande Vind, Levande Stäpp атты кезекті кітабын шығарып, оны тек Швецияда ғана емес, Лондонда және басқа да Еуразия елдеріне таратуды көздеп отыр. Кітапты швед тіліне Нобель сыйлығының лауреаты, Швед Корольдігі академиясы мен Америка ғылым және өнер академиясының мү­шесі, көптеген кітап пен ғылыми ең­бек­тің авторы Бенгт Самуэльсон аудар­ған. Ал швед тілінің аудармашы­сын табу оңай шаруа емес. Дулат ағамыз аудар­маны сапалы жа­са­уымен аты шық­қан, кез келген қаламгердің уысына тү­се бермейтін Б.Самуэльсонды ұзақ күту­ге тура келгенін жасырмайды. Өзі­не де­йін Достовскийдің, Толстойдың, Сол­же­ни­цынның шығармаларын тәржі­малаған атақты аудармашының өз тілін­де өзге автордың көркемдік әлемін қалып­тасты­ру дейтін жауапкершілігі мол мін­детті мүлтіксіз орындап шыққанын айтып, қа­зірдің өзінде жоғары бағалап жатқан­дар бар. Себебі португал жазушысы Жозе Сара­мого айтқандай, «жазушылар ұлттық әде­биетті, ал аудармашылар әлемдік әде­биетті жасайды». Әзірге Стокгольмде онлайн-форматта ұйымдастырылған кітап таныстырылымының баспасөз релизінде шведтер Исабековті «ұлы жазушы» деп атапты. Бұған қазақы қалыптағы аға­мыздың өзі аздап қысылыңқырап қал­ғанымен, шығармашылыққа шеберлік дей­тін биік өлшеммен қарайтын шет жұрттың кітапсүйер ортасы солай шешсе, мұндай жоғары бағалауға осындағы отандастары тек қуаныш білдіруі тиіс.

Рухани бағыттағы ауқымды шаруа­н­ың бәрін рет-ретімен атқарып отыр­ған Еура­зия шығармашылық Гильдиясы-­­мен бірлескен келісімдердің нәтижесінде ал­дағы 2022 жылы Аустралия елінің театрымен және Еуропаның үш театрымен Исабековтің пьесасын қою туралы шарт жасалды. Швейцарияның Zurich English-Speaking Teatre, Люксембургтің New World Teatre Club және Аустрияның Volkstheater қазақ драматургінің сия­сы кеппеген жаңа шығармасына әл­ден қызығушылық танытып отыр. Аустра­лиямен қосқанда Еуропаның төрт бір­дей театрындағы режиссерлердің екі алақанын ысқылатып, спектакль қоюға құлшынысын оятуға, әлбетте, тек «Бөрте» секілді тарихи тың тұлғаның тегеуріні ғана түрткі бола алады.

Бөрте деген кім? Шыңғысханның 500-ге жуық әйелі болғанын алға тартатын тарихи деректер қағанның сүйікті бәй­бішесі болған Бөртенің ғана есімінің тарихта қалу сырын тарқатып айтып бере ала ма? Жаһанның жартысын жаулаған ұлы әміршінің 600-ден артық ұл-қызы бола тұра, тек Бөртеден туған балаларға ғана ұлы әмірші мәртебесі берілгенін қалай түсіндіреді? Дүниенің әміршісі атанып, жаулап алған жерінің шегарасын үздіксіз кеңейтіп, қағанат құрған ерімен бірге елді тең билеуіне түркінің қоңы­рат ұлысынан шыққан ару қалай қол жет­кізді? Бар дүниені қалтыратып, қылы­шының жүзімен жасқаған Шыңғыс­хан ту­ралы әңгіме түгесілмейді, ал ауыз­екі әң­гімеде айтылғаны болмаса, кі­лең әмір­шінің артында тұрған алтын­құр­сақ ақыл­ман Бөрте туралы білетініміз жоқ­қа тән. Ұзақ жылдар бойы осы сұрақ­тар төңі­регінде толғанып келе жат­қан Д.Иса­беков «Моңғолдың құпия шежі­ресі» мен «Алтын топшы» тарихи қол­жаз­­ба­ларының дерегіне сүйене отырып, ұлы әмір­­шілерді өмірге әкелген кемеңгер әйел­­дің ұлылығы туралы жазуға бел буады.

Пьеса Тимуджин мен Бөртенің әкеле­рінің достығынан басталады. Есукей батыр мен Дай шешен қағанаттағы ұлыс­тардың одақтастығын сақтап қалу үшін балаларын атастыруды жөн көреді. Ол кезде Тимуджин – 9 жаста, ал Бөрте одан бір жас үлкен. Екеуі бала күнінен бірге ойнап өседі. «Араның гүлден нәр жинағанындай бұл екеуі туралы мағ­лұмат жинау маған оңай болған жоқ. Шыңғысхан дәуіріндегі ұлы әйелдің образын сомдау үшін ол кездің адамдары қалай сөйледі, тілі, сөзі қандай ерекшелікке ие еді, ханымдарының жү­ріс-тұрысы, өзін ұстағаны қалай болуы мүмкін – осының бәрін зерттедім. Шың­ғысхан туралы ортақ мәмілеге келе алмайтын тарихшылардың өз қарама-қайшылығы тұрғанда, «Бөрте олай емес еді, былай еді» деген пікірлердің туындайтынын қазірден сеземін. Бірақ «Бөрте» – тарихи деректі еңбек емес, көркем шығарма. 25 парақ дерек жинадым. Осы деректер негізінде ұлы ер мен әйел туралы пьеса жазып шықтым» дейді драматургтің өзі. Драматургтің айтуына қарағанда, ақылына көркі сай Бөрте қағанның төңірегіндегі тәуелсіз, еркін, өткір адамдардың бірі болған. Жер бетінде бірде-бір адам қағанға қарсы келмек түгілі, батылы жетіп жүзіне тура қарай алмай жанарымен жер сүзгенде, Бөрте ғана «көзіңді ашып қара» деп ерінің кемшілігін тура айтып, бетіне басқан. Алайда әйелінің адуынды мінезі үшін талай рет қаһарын төгіп, басын алуға бұйырып, талай мәрте парша-паршасын шығаруға пәрмен бергісі келгенде, ер мінезді әйелінің еркелігі мен парасаты даңқты қолбасшыны бәрібір жеңіп кететін еді.

Бытырап жатқан ұлыстардың басын біріктіріп ұлы мемлекет құрған Шыңғысхан туралы азды-көпті дерегі бар, ал Бөрте туралы мүлде түсінігі жоқ еуропалық театр режиссерлері пьесаны қалай сахналауды жоспарлап отыр? Олар Бөрте образын сомдауда нені ескеріп, спектакльді дайындау барысында неге баса мән беру керегін Мұхтар Құл-Мұ­хамед мына бір ауыз пікірі арқылы бола­шақ пьесаның сұлбасын тұтас сызып берген сияқты. Автордың «Бөрте ха­ным» деп атаған пьесасын «Бөрте» деген бір ауыз қысқа атауға ауыстыруға кеңес берген де әдебиет пен өнерге жанашыр осы бауыры. Өркендеген, өрісті, өнерлі елдің театрлары тарихи бейнені сахналағалы жатыр деген жаңалықты ести сала: «Бұл ешқандай әсірелеусіз отандық театр өнеріндегі ұлы оқиға. Еуропа мен Аустралияның белгілі төрт театрының спектакль қою туралы шешімі сіз секілді заманауи драматургияның төлтума шеберінің талантын мойындауы екенін айтқызбай аңғартып тұр. Сіз тарих пен өнерді ғажап үйлестіргенсіз. Сонымен бірге Бөртенің образы тек тарихи тұлға ретінде ғана емес, бүгінгі біз өмір сүріп отырған заманның әйелі сияқты қабылданады. Өте күшті, өктем және бәрін ақылға салып шешетін дана. Ол бүгінгі Елизавета, Маргарет Тэтчер, Ангела Меркельдің бәрін қоса алғандағы осы заманның ханшайымы сияқты. Әлем театрлары Олимпін бағындыруда жетістік пен сәттілік тіледім» деп пікір білдірген екен Мұхтар Құл-Мұхамед.

Драматургия талабына сәйкес, пьеса шиеленісті оқиғаларға толы. Екеуі үйленген соң бірнеше айдан кейін әке­ле­рінің кегін алуға келген меркіттер Тимуд­жиннің үйіне баса көктеп кіріп, Бөртені күшпен алып кетеді. Өйткені болашақ ұлы әміршінің анасын да әкесі дәл осылай меркіттерден тартып алған болатын. Меркіттің қолында тұтқында болып келуі алдағы өміріне басылған қара таңба болғанына қарамастан Бөрте іштегі қайғысының өзін хан үшін де, әулет, ел намысы үшін де қайырлы істерге айналдыра алды. «Уа, хан ием! Бүкіл моңғол елі мен аспан астының билеушісі! Сенің алдыңда қауіп-қатер төніп тұр. Қыпшақ даласы мен Хорезм патшалығы сенің жойқын күшіңе төтеп бере алмас. Әйтсе де, со­ғыс­­тың аты – соғыс. Сол соғыстардың бі­рін­де саған бірдеңе бола қалса ... Мы­на ұлан-ғайыр еліңе кім иелік етеді? Оны кім басқармақ? Көзіңнің тірісінде, күш-қуатың бар кезде төрт ұлыңның бі­ріне атап кет. Сен ғайып бола қалсаң, Амбағай ханның ұлдары секілді төртеуі билікке таласып жатқанда аңдыған жау­ларына жем болып жүрмесін» дейді алыс­тағыны аңдайтын Бөрте. Әкесі үл­кен ұлы Жошыны атағанда, «Ол ұлдың үл­кені болғанымен, қаны басқа! Сонда біз мер­кіттің қаңсығына бағынбақпыз ба?» деп аналарының баяғыда тұтқында бо­лып, құрсағында келген баланы хан та­ғына лайық көрмейтінін айтып үш ұлы бірдей өре түрегеледі. Меркіттер тұт­қындап әкеткенде, Жошының құрса­ғын­да болғанын, Шыңғыстың үш күн аң аулап, жолбарыстың бүйрегін әкеліп қақтап беріп, әйелінің жерігін басқанын, Жошының туған бауыры екенін айтып, Бөрте балаларын бірлікке шақырады. Шым-шытырық шырғалаң оқиғаларға толы осындай сахна көріністері драма­ның соңына дейін жалғасады.

Автор пьесасын аяқтап, соңғы нүк­те­сін қойған соң әдебиетіміздің мэт­рі Әбді­жәміл Нұрпейісовке оқып шы­ғуын өтін­ген екен, белгі соғып оқуға дағды­лан­ған классиктің қаламы тимеген бір­де-бір бүтін парақ қалмапты. Ең соңғы па­­раққа «Жылаттың ғой» деп жазған екен. Енді «Бөртені» сахнадан көрген­ше та­ғат таппай асыға күтіп отырғанын айтып­ты. Қазақстан театрларының ара­­сын­да Түркістан облыстық сазды дра­ма театры пьеса дайындығын бас­тап та кет­ті. Болмыс-мінезі, тарихта ат­қар­ған рөлі тұрғысынан өзіне дейінгі әде­би пер­сонаждардың бәрінен бөлек тұрған Бөрте образы әдебиетіміз бен өнеріміздегі сұлу жар, ақылды аналар га­лереясын байы­та түсетіні талассыз шындық.

АЛМАТЫ