Талай ғасыр тұра берер әлі де

Сарайшықтан басталған сапар

Экспедиция құрамы алдымен Ма­хам­бет ауданындағы Сарайшық ауы­­лына ат басын бұрды. «Сарай­шық мем­лекеттік тарихи-мәдени музей қоры­ғы» мекемесінің директоры Әбілсейіт Мұқ­тардың айтуынша, тарихи жәдігерге айналған қалашық ХІІІ-ХVІ ғасырларда өркен жайған. Археологиялық ғылыми-зерттеу жұмыстары 1937 жылы басталған. Оны алғаш рет Н.Арзютов, ал 1950 жылы қазақ археологиясының негізін қа­лаған Әлкей Марғұлан жүргізген. Қаз­ба жұмысын 1996-2009 жылдары Ә.Мар­ғұлан атындағы археология инс­титутының Батыс Қазақстан архео­ло­гиялық экспедициясы жалғастырған.

– Қалашықтың тарихы тым терең­де жатыр. Әбілғазы Баһадүрханның ше­жіресімен байланыстырып айтсақ, Алтын Орда дәуіріндегі Батый мен бауы­ры Берке ханның тұсында пайда болған. Бұл – ХІІІ ғасырдың екінші жартысы. Сарайшық Алтын Орданың астанасы – Сарай Бату қаласынан кейінгі үлкен шаһардың бірі болды. Кейіннен Ноғай ордасының, ХVІ ғасырдың басында Қа­зақ хандығының астанасына айналды. Мұнда қазақ тарихындағы айтулы тұлға – Қасым хан да жерленген. Бұл туралы алғаш рет Қадырғали Жалайри жазған. Ол Қасым ханның аталарының жанында жүрген билердің бірі болған. Биыл Қасым ханның Сарайшықта жерленгеніне 500 жыл толуына орай конференция ұйымдастыру көзделіп отыр, – дейді Әбілсейіт Мұқтар.

Қазір археологиялық қазба жұмысы жүргізілгенімен, тарихи қалашықты қал­пына келтіру мүмкін емес. Мұнда 1999 жылы «Хан ордасы – Сарайшық» мемориалды кешені салынды. Сол жылы мешіт пен 7 хан жерленгені туралы есте­лік тақта орнатылған биіктігі 17 метр кесене тұрғызылды. Ал 2016 жылы облыс бюджетінен Жайық өзенінің жағала­уын бекіту жұмыстарына 1,7 млрд теңге бөлінді. Қорғаныс бөгетінің құрылысы 2018 жылы аяқталды.

– Биыл Мәдениет және спорт ми­нистрлігінен ғылыми жоба арқылы қаз­ба жұмысына 6 млн теңге бөлінді. Архео­логиялық қазбаны жүргізуге Сарай­шық ауылының 20 тұрғыны тартыл­ды. Тарихи қалашықтың орнынан әр жыл­дары бірнеше жәдігер табылып отыр. Оның ішінде біздің заманымызға де­йінгі кезеңге жататын белемнит, ұлу­тас, балық сүйегі, VІІ ғасырдағы қола кел­сап, қола айна бар. ХІІ-ХІІІ ғасырда меруерттен жасалған құлпырмалы тас та келушілерді қызықтырады. Бұған қоса, 40-тан астам күміс тиын, ХІV ғасырға жататын жебелер, қола, темір, қанжар мен селебе пышақтар табылды. Жақын­да археологиялық топ керемет тұрғын­жайдың үстінен түсті, – дейді Әбілсейіт Мұқтар.

Директордың айтуынша, сапар ор­­та­­лығының құрылысы басталады. Жо­баға сәйкес бұл орталықта туристер мен келушілер үшін барлық жағдай жасалады. Екіқабатты әкімшілік ғи­ма­ратта экспозициялық-көрме залдары, қор қой­масы, 100-150 орындық кон­фе­ренц-зал, зертханалық және қалпына келтіру үй-жайы, кітап қоймасы мен электронды мәліметтер базасы бар кітапхана орналасады.

– Сапар орталығының қасбеті орта­ғасырлық сәулетке сәйкес жоспарланып отыр. Орталықтың алдына Батый ханның ескерткішін, төрт мемлекет­тің штандартын қойғымыз келеді. Төрт мемлекет – Алтын Орда, Ноғай Орда­сы, Қазақ хандығы мен тәуелсіз Қазақ­стан. Сарайшықтың өркендеу кезеңін бейнелейтін көріністерді қамтуды ойлас­тырдық. Дәл осы жерде Алтын Орданың музейін, ортағасырлық Сарайшықтың декорациясын, тіпті ашық аспан астындағы музейді салсақ, бұл біздің тарихымызды ұрпақ жадына сіңіруге жасаған қада­мымыз болар еді, – деген ойымен бөлісті Әбілсейіт Мұқтар.

 Қарой жазығындағы қорық

Индер ауданынан киелі жерлер картасына енген нысаның бірі – Қарой қорымы. Дәл осында азаттық таңын аң­сап, ұлтының рухын көтерер мол мұраға бергісіз жырларын қалдырған рухты ақын, ақберен батыр, дауылпаз күйші Махамбет Өтемісұлы жерленген. Сол себептен бұл – қасіретті әрі қасиетті мекен. Адамзат тарихында үш жерленген пенде көп кездесе бермейтін шығар. Бірінші рет мұнда ақынның бассыз денесі жер қойнына берілді. Екіншісінде жендеттер қолында кеткен бас жерленді. Ал 1966 жылы арнайы топ ақынның сүйегін қазып алған. Содан соң антрополог Ноэль Шаяхметов сүйекті Алматыға алып кеткен. Алайда ақын сүйегін Қарой жазығындағы мәңгілік мекеніне жеткізу 17 жылға кешікті. Сөйтіп, Махамбеттің сүйегі 1983 жылғы 15 мамырда үшінші рет жерленген.

Махамбет мұрасы, адамдық болмысы мен өмір жолы зерттеуге лайық екені даусыз. Өткен ғасырдың 50-жылдары ақын туралы зерттеуді белгілі қа­ламгер Берқайыр Аманшин қолға алған. Содан кейін 1980 жылы Мәдениет ми­нистрлігінің Орал экспедициясы зерттеу жұмыстарын жүргізген. Әдеби һәм драмалық шығармалардың басты ке­йіп­керіне айналған Махамбеттің аты бе­рілген қорықта мазары тұр. Мазардың екі жағына Махамбетпен бірге болған 14 батырдың есімі жазылған белгі қойы­лыпты. Сондай-ақ ХІХ ғасырға жататын оннан астам құлпытас тұр. Кейбірі құлап қалған. Ал жағалай егілген тал шыбықтары биіктеп, саялы көлеңкесі түсетін деңгейге жеткен.

– Ақын мазары 1995 жылы тұрғы­зыл­ды. Оның авторы – маңғыстаулық ­сәу­летші Көпбол Демесінов. Он екі қырлы мазардың сыртқы бөлігінің диа­метрі – 7,6 метр. Ішкі диаметрі 6,2 метрді құрайды. Ал биіктігі 12,2 метрлік мазар қабырғаларының ішіне ақынның ­ 11 өле­ңінен үзінді жазылып тұр, – дей­­ді М.Өтемісұлы атындағы Әдеби-ме­мо­риал­дық тарихи-қорық музейінің мең­­ге­ру­шісі Аймекен Осихина.

Аудандық ішкі саясат бөлімінің басшысы Жеңіс Қуанұлының айтуын­ша, Қарой жазығындағы қорық Жарсуат ауылдық округінен 40 шақырым қашық­та орналасқан. Жарсуаттың тұсынан қорыққа бұрылатын жолмен жүру қиын­дау. Қара жолдың шаңы аспанға кө­теріліп жатыр. Қолқаны қабатын шаң көліктің салонына кіріп, тыныс­ты тарылтты. Қорықтағы мазарда жыл са­йын Махамбет поэзиясы күні өтеді. Был­тыр­дан бері пандемияға байланысты қорыққа келетін адамдар қатары азайған. Соған қарамастан жақында ақынның Батыс Қазақстан облысында тұратын туыс­та­рының ұрпағы келіп, рухына тағ­зым етіп, қолтаңба қалдырыпты.

– Қаройға жылына екі рет келіп, баба рухына тағзым етемін. Махамбет поэ­зиясы күнінде тек ақынның өлеңдері оқыл­ғанын жөн санаймын. Өйткені ол – өршіл рухтың, жалынды жырлардың иесі, – деп жергілікті ақын Әлия Дәулетбаева Махамбеттің бір өлеңін оқып берді.

Жарсуат ауылдық округінің аума­ғында Махамбеттің мазары жалғыз емес. Ер тұлғалы Махамбет қайтыс болғанда Зар заман ақыны Мұрат Мөңкеұлы үш жаста екен. Демек екі ақынның жас айырмашылығы 40 жас. Сәйкестік пе, әлде кездейсоқтық па, Қарой жазы­ғын­дағы Махамбет пен Жарсуат ауылы­ның іргесіндегі Мұрат мазарының ара қа­шықтығы 40 шақырымнан кем емес. Мұрат ақын­ның да жырларынан Махам­беттің рухы сезіледі. Елінің азатты­ғын аңсаған рухтас тұлғалар бір топырақ­та туып, сол топырақта мәңгілік мекен тапқан.

 «Құлшан атаға соға келіңіз...»

Жылыой ауданында да киелі мекенге баланған тарихи нысандар аз емес. Соның бірі – Құлшан ата мешіті. Екі бөліктен тұратын жерасты мешіті бор төбенің үстіне үңгіп салынған. Ақкиізтоғай ауылы­нан Ақмешіт қорымына баратын жол бойында орналасқан. Жергілікті тұрғындар арасына кең таралған әңгі­ме­нің желісіне қарағанда, Құлшан ата пайғамбар жасына жеткен соң мешіттің бір бөлмесін мекен еткен.

– Ол Бекет атаның жиені әрі шәкірті ғой. Өзі де осында шәкірт тәрбиелеген. Бекет ата «батыстан келе жатқан мұсыл­ман баласы әуелі Құлшанға соғып, дұғасын оқысын» деген өсиет қалдырған. Ақмешіттегі шырақшы да «Құлшан ата­ға соға келіңіз...» дегенді айтады, – дей­ді жергілікті өлкетанушы Нұрдәулет Ақназаров.

Тарихи-мәдени мұраны зерттеу ор­та­­лығының басшысы Мұхамбетқали Кипиевтің айтуынша, Құлшан ата 1876 жылы 72 жасында Құнанбаймен бірге Меккеге барған алты адамның бірі бол­ған. Бірақ оның өмір сүрген кезеңі жө­нінде нақты дерек айтылмайды.

– Оның мешіттің бір бөлмесіне жерленген денесін 1851-1852 жылдары орыс топографы Алексеев-2 көргенін ескерсек, жоғарыда айтылған дерек шындыққа жанасады. Сондай-ақ оны Бекет атаның замандасы ретінде қарастырсақ, онда ол ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген деуге негіз бар, – деп есептейді Мұхамбетқали Кипиев.

 Ақмешіттің саф ауасы

Өңірдегі киелі мекеннің қатарында Ақмешіт қорымы да бар. Бор төбенің үстінде тұрғандықтан ба, әлде Жем өзенінің жағасында орналасқандықтан ба, әйтеуір бұл жерде самал жел соғып тұрады. Дәл осы жерде 1750 жылы ағар­тушы, сәулетші, абыз-көреген Бекет Мыр­зағұлының кіндік қаны тамған. Ақ­мешіт жайлы кезінде А.Дюгамель «Ақ бор төбенің бетіндегі қасқырдың үңгі­ріндей тесікке бір адам зорға сыяды. Үш құлаштай үңгірмен жүргенде ені екі жарым, биіктігі кісі бойындай, дөңгелек киіз үй пішініндегі сағана тамға кіреді. Сыртта құдығы бар», деп естелік қалдырған.

Жұрт қадірлеген Бекет ата 1771-1774 жылдары Ақмешітте жерасты мешітін салып, бала оқытқан. Мұнда оның атасы Жаналы, әкесі Мырзағұл мен анасы Жәния, ұлы Тоғай жерленген. Шырақшы Мейрамбай Қалимановтың айтуынша, ХVІІІ ғасырда салынған алғашқы жер­асты мешітін кезінде 

оқ-дәрімен жарып, құлатып тастаған. Көнекөз қариялар мешіттің орнында қос шұңқыр қалғанын айтады. Сол мешітті Жылыой ауданының азаматтары қайта жаңғыртты.

– Бекет ата Хорезмдегі Бақыржан қажыдан дәріс алуға барған. Бақыр­жан қажы өзге шәкірттерінен гөрі, Бекет атаны жанына көбірек тартқан. Оның ұстамдылығына, білімге құмарлығына, зеректігіне риза болған ұстазы батасын берген. Кейіннен атамыз Ақмешіттен, Бейнеуден, Баялыдан, Оғыландыдан жерасты мешіттерін қашап салған, – дейді тікелей ұрпағы Мейрамбай Қалиманов.