НЬЮ-ЙОРК. Аптап ыстық, су тасқыны, құрғақшылық пен орман өрттері бүкіл әлемге қауіп төндіріп тұр. Мұндай апаттар келешекте көбеймесе, кемімейді. Климаттың өзгеруін жоққа шығарушылар әлі де дегенінен қайтпай отырғанына қарамастан, шұғыл әрекет ету уақыт күттірмейтін мәселе екенін экологиялық белсенділер ғана емес, былайғы жұрт та түсінді. Мемлекет басшылары, халықаралық ұйымдар, тіпті бизнес пен қаржылық ұйымдар да бұған келіскен сыңайлы. Немесе солай көрінеді.
Шын мәнінде, әлем көміртек саудасы мен «жасыл» экономика деген қаржылық таңбалау жүйесін ойлап тапқанша ондаған жылын жоғалтты. Қазіргі таңда хедж-мәміле стратегиясы (көміртек шығарылымы үшін өтемақы) сәнге айналған. Алайда қарапайым ғана мәселені – адамзаттың әлі де сол бұрынғы қайығында отырғанын естен шығарып аламыз. Өтемақы төлеу жеке активтердің иелеріне ұнамауы мүмкін, бірақ мұның жақындап келе жатқан климаттық апаттың алдын алуға әсері аз.
Жеке сектордың «жасыл капитализмді» қабылдауы – нақты өтемақыны төлеуден қашудың айла-шарғысы. Егер бизнес пен қаржы саласындағы көшбасшылар байыппен қараса, олар планетамыздың қазіргі таңда және болашақта бүкіл адамзатқа қолайлы болуына жағдай жасау қажеттігін, соған сәйкес ұстанған бағытты түбегейлі өзгертудің маңызын түсінер еді. Бұл жерде әңгіме «қоңыр активтерді» «жасылға» ауыстыру туралы емес. Мәселе «қоңыр» капитализм миллиондаған адамды шығынға батыруға жол бермей, ең осал топтардың болашағын қамтамасыз етуінде жатыр.
«Жасыл капитализм» ұғымы мынаны білдіреді. Климаттың өзгеруіне қарсы тұруға кететін шығындарды мемлекеттің жалғыз өзі көтере алмайды, бұл нәубетке қарсы жеке сектор тиімді әрекет ете алады. Сондықтан «жасыл капитализмді» жақтаушылар мемлекеттік және жекеменшік салалардағы серіктестік «қоңырдан» «жасыл капитализмге» ұтымды көшуді қамтамасыз етеді деп есептейді. Жаңа технологияларға көп көлемде инвестиция салу адамзаттың тұңғиыққа енуіне жол бермейді.
Бірақ мұның шындық екеніне сену қиын. Себебі, ықтимал нәрселер өте көп. Капитализмнің ДНК-сы оның климаттың өзгеруінің әсерін болдыртпауына мүмкіндік бермейді. Бұл капитализмнің аз бөлігі емес. Бүкіл капиталистік жүйе кірісті жекешелендіруге және шығындарды әлеуметтендіруге негізделген. Мұны жүзеге асыру үшін ешқандай жаман әрекет қажет емес, бәрі заңның мақұлдауымен іске асырылады.
Кейбір пысықайлар қоршаған ортаны ластамай тұрып, заң аясында сенім қорын немесе заңды тұлға құрып алады. Содан кейін емін-еркін планетаны құртуға кіріседі. Экологиялық міндеттемесін орындамағаны анықталғанда банкротқа кетіп, қайта құрылымдай салады. Осылайша, әлемдегі бүкіл мемлекет халықаралық ережелер арқылы шетелдік инвесторлардың кірісін жоғары қойып, өз халқының әл-ауқатын жақсартуды естен шығарып алады. Осының салдарынан Энергетикалық хартия шартына сай әрекет етпеді деген желеумен көмірқышқыл газдың шығарылымын азайтуды талап еткен бірнеше елді шетелдік компаниялар сотқа берді.
Өнеркәсіптік революциядан кейінгі парниктік газдардың шығарылымының үштен екісі небәрі 90 корпорацияға тиесілі. Тіпті әлемдегі ауаны көп көлемде ластаушы компаниялардың басшылары декарбонизацияны жедел жүргізуге дайын болғанына қарамастан, олардың акционерлері бұған қарсы. Ондаған жыл бойы акционерлердің табысын ұлғайту басты мақсат еді. Сондықтан компаниялардың басшылары осы бағытынан ауытқып кетсе, өздерінің сенім міндетін орындамағаны үшін сотқа тартылатынын білетін.
Ендеше, Big Business пен Big Finance тобына кіретін компаниялардың климаттың өзгеруінен тірелетін тұйықтан шығатын жолды қолдайтыны таңғаларлық емес. Мәселе мынада. Өзгерісті менеджерлер емес, акционерлер қажет етуге тиіс. Қиындықтың шешімін ғылымға негізделген саясат арқылы емес, баға механизмі арқылы табу керек. Неліктен оңай нұсқаны тағдайтын, хеджирлеу мүмкіндіктері бар инвесторлар өздерінің портфеліндегі кейбір компанияның келешекте зиян шегуіне мүмкіндік береді деген сұрақ жауапсыз қалып отыр.
Көміртек салығы, табиғи ресурстарды өндіруге тұрақты мораторий секілді тағы да басқа қатаң өзгерістер қажет. Мұндай саясат көбіне нарықты бұрмалайтын механизмдер ретінде қолдау таппайды. Өйткені көптеген мемлекет ондаған жылдар бойы қазба отынды өндіретін өнеркәсіпке қомақты субсидия беріп келді. Мәселен, 2017 жылы 5,5 триллион доллар (салыққа дейінгі және кейінгі) немесе әлемдік ішкі жалпы өнімнің 6,8 пайызы жұмсалды. Егер қазба отынды өндіретін компаниялар табыстары таусылса, салықтық жеңілдіктерді өтеу үшін олар өздерін пайдасы мол компанияға сата алады. Мұндай стратегияның сценарийі бірігу мен қосылу туралы заңнамада жазылғанына көп уақыт өтті.
Бірақ барлық субсидиялардың қайнары – меншік, корпоративтік, сенім мен банкроттық туралы заң арқылы капиталды заңды түрде бекітуге арналған ғасырлардан бері келе жатқан процесс. Көптеген міндеттемелердің астында қалса да, капитал активтерінің иелерін нарықтар мен фирмалар емес, заң қорғайды.
«Жасыл капитализмді» жақтаушылар бұл ойынды жалғастырудан үмітті. Сондықтан олар қазір мемлекеттердің билігін активтерді алмастыруды субсидиялауға көндірмекші. Осылайша «қоңыр» активтердің бағасы төмендегенде, акционерлердің шығынын толтыру үшін «жасыл» активтердің бағасы көтеріледі. Қайталап айтсақ, тағы да капитализм. Бұл планетаның өмір сүруін қаншалықты қамтамасыз етуге лайық стратегия? Бұл мүлде басқа мәселе.
Билік өкілдері мен реттеуші органдар мұндай мәселелерді шешудің орнына, тағы да нарыққа қолайлы механизмдердің ортақ «әніне» басты. Қазіргі таңда ортақ мәміле қаржылық ақпаратты ашуға бағытталған. Себебі, осы тәсіл арқылы орындауды қажет етпейтін өзгерісті уәде ете алады. (Бұл сондай-ақ бухгалтерлер, заңгерлер және бизнес-консультанттардан құралған, айтқанға көнетін топқа жұмыс тауып береді).
Нәтижесінде «жасылға» көшуге құмарлардың көбеюі таңғаларлық емес. Қаржы индустриясы жасыл түске боялған активтерге триллион долларларды қуана құйды, бірақ олар мүлдем жасыл емес болмай шықты. Жақында жүргізілген зерттеуге сәйкес, ESG-ге арналған қорлардың 71 пайызы (экологиялық, әлеуметтік немесе басқару санаттары бойынша) Париж климат келісімінің мақсаттарына мүлдем сәйкес келмейді.
Мұндай тәжірибе жүргізуге уақыт жоқ. Егер экономиканы жасылдандыруды шынымен мақсат етсек, бірінші қадам – «қоңыр» капитализмге салынатын бүкіл тікелей субсидиялар мен салықтық субсидияларды жою қажет. Сондай-ақ көміртектің таралуын тоқтату керек. Билік өкілдері ластаушыларды, олардың иелері мен инвесторларды экологиялық зиян келтіргені үшін жауапкершіліктен қорғауға мораторий жариялауға тиіс.
Катарина ПИСТОР,
Колумбия заң мектебінің салыстырмалы құқық профессоры, The Code of Capital: How the Law Creates Wealth and Inequality кітабының авторы
Copyright: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org