Абай мұрасы жаңа қырынан зерттелуде

Конференцияны М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының дирек­торы, ҰҒА корреспондент-мүшесі, фило­ло­гия ғылымдарының докторы, про­фес­сор Кенжехан Матыжанов ашып, қа­зіргі кезде жазушының туғанына 125 жыл толуы қарсаңындағы алғашқы да­йын­­дық жұмыстарының басталып кет­кен­дігін тілге тиек етті.

Осы жиында жастар үшін жазушының шығармашылық қырының ерекше сәттері жайында Мұрат Мұхтарұлы баяндады.

Әлі буыны қатып үлгермеген, қалып­тасу үстіндегі елге, халыққа үлгі етер, бағыт алар бағдаршам керек еді. Сол кезеңдердегі Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов бастаған зиялы қауым өкілдері осы жолды іздегені белгілі. Осы жылдарда бағдарын іздеген ел үшін Жапонияның даму тәжірибесі назар аудартты. М.Әуезовтей жиырманың үстіндегі жас маман Жапония туралы көптеген мәлімет білген. Ал бұл тақы­рыпты қаузауға болмайтын КСРО за­манында жазушы Жапониядағы атом сы­нақтарына қатысты өз пікірін білдіргені Семей полигонына қатысты ойларымен аста­сып жатқанын аңғаруға болады. Жазу­­шының Күншығыс елі жайындағы күн­делігі бүгінде зерттеушілер үшін құн­ды­лығын жойған жоқ.

«М.Әуезовтің Жапония мен Семей полигоны тақырыбын бір-бірімен байла­ныстыра отырып үлкен мәселені көтергені ғылымда белгісіз болып келді», деп атап өткен Кенжехан Матыжановтың айтуын­ша, жазушының бұл мәселені зерт­­те­уіне арқау еткені бүгінгі қоғамдық ғы­лым­дағы үлкен жаңалық болды әрі Әуезов ұлы­лығының тағы бір көрінісі іспетті. М.Әуезов атындағы университет ректоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҰҒА академигі Дария Қожамжарова өзі басқаратын оқу орнындағы абайтану жұмыстарының барысымен таныстырды. Соның ішінде хакім ұрпақтарының 1934 жылы Шымкентте қайтыс болып, жерленгендігіне қатысты деректер назар аудартады. Абайдың Әйгерімнен туған ұлы Тұрағұл мен өзге де ұрпақтарына қа­­тыс­ты ерекше жәдігерді ғылыми орта­лық мамандары тапқан. Яғни қайтыс болған мерзімі мен жерленген орындары көрсетілген мәрмәртаста Абайдың:

«Жас қартаймақ, жоқ тумақ,

туған өлмек,

Тағдыр жоқ өткен өмір қайта келмек.

Басқан із, көрген қызық артта қалмақ,

Бір құдайдан басқаның бәрі өзгермек», деген өлең жолдары жазылған екен. Мұнда орысша мәтінде Абай ұрпақтарының жер­ленгендігі туралы мәліметпен қатар төрт адамның есімі көрсетіліпті. «Тұрағұл Абай­ұлы. Әйгерімнен туған. 1934 жылы жер­ленген». Қазіргі аумағы «Химфарм» зауы­тының маңы. «Келіндері Дәмежан 1960 жылы Шұқырсайда, ал Әубәкірдің әйелі Кәмәлия 1962 жылы Қасқа зиратын­да, ал немересі Әубәкір Ақылбайұлы 1933 жылы Көксай зиратында жерленген». Отыз жылға жуық көлеңкелі жерде, күл-қоқыстың ортасында қалып қойған жәдігер қазіргі кезде ғылыми орталық төрінен орын алып, зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Тағы бір айта кетерлігі, ор­та­лық мамандары «Кітаб тасдиқ» ең­бе­гін шағатай тілінде транскрипция­ла­ды. Сонымен бірге М.Әуезовтің оңтүс­тікке келуінің себебіне байланысты есте­лік еңбек әзірленуде.

Абайтану мен мұхтар­тануды бастауыш сыныптан бастап оқу пәні ретінде енгізу қажеттігін ұсынған бі­лім меценаты, Қарағанды облысы әкі­мінің кеңесшісі Бекзат Алтынбеков ұрпақ тәрбиесі жайын қозғай келіп, жас­тарға батыстың, шығыстың озық үлгілерін оқытып жатқанымызбен, оның пайдасымен қатар зиянының да қатар жүретінін жоққа шығара алмаймыз, деп атап өтті.

Алматы әкімінің кеңесшісі, филология ғылымдарының кандидаты Мамай Ахетов жазушының драматургияға үлкен дайындықпен келгендігі жайында ой толғады. «М.Әуезов 1917-1957 жылдар аралығындағы қырық жыл ішінде қазақ сахна өнерінің негізін қалап кетті. Кезінде С.Мұқанов, Т.Ахтанов қаламгердің «Дос – бедел дос» шығармасына байланысты драманың ешқандай талаптарына сай келмейді, тақырыбын аша алмаған деп сын айтқан болса, жазушының өзі бұл пьесасынан үлкен үміт күтіп, тәуелсіздік бағдарын көре білген. Сонымен бірге сол кезде айтуға болмайтын дін тақырыбын қаузап, құран аяттарын пайдаланған», деп атап өткен ол жазушының «Дос – бедел дос» шығармасына жаңа күн тұрғысынан қарап, театр режиссерлері назар аударса деген ұсынысын білдірді.

М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының профессоры, филология ғылымдарының докторы Қани­паш Мәді­баева «Әуезов және абайтану мәсе­лелерінде» Абай өмірбаянына тоқталды. Абай өмірбаяны төрт нұсқада жазылды: біріншісі, 1933 жылы Абай шығармаларын бастыру үшін, екіншісі, 1940 жылғы басылым үшін, үшіншісі, 1945 жылы жа­зылған, бірақ жарияланбаған нұсқасы. Ең соң­ғы яғни, төртінші нұсқасы 1950 жы­лы жазылды. Ғалымның айтуынша, Абай зама­нын танытатын нендей айрық­шалықтарға зер салу керектігін М.Әуезов ыждағатпен тізіп, ұғындырып өтеді. Абай өмірбаянының төрт нұсқасын жазуда, соған орай «Абай жолы» роман-эпопеясында осы айтқандарының барлығын өз тарапынан кәдеге жаратып отырған.

«Әуезов үйі» ҒМО бас ғы­лыми қыз­мет­кері, филология ғылым­дарының докторы Гүлзия Пірәлі ұлы сурет­кер, ғұлама ға­лым М.Әуезовтің жамбылтанудағы та­бан­ды әрі жүйелі еңбектері әлі күнге дейін бір жүйеге түсіп, тереңнен талдана да зерттеле де қой­ған жоқ, деген ойын ортаға салды.

М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Әуезов үйі» ҒМО же­тек­­ші ғылыми қыз­меткері, филология ғы­лым­дарының кандидаты Диар Қо­наев ХХ ға­сырдың 30-жылдарының ортасы­нан бас­тап қалыптасқан орыс жазу­­шы­лары­ның М.Әуезовпен шығар­машы­лық ынты­мақтастығы, орыс мәде­ниеті қай­рат­керлерінің Қазақстанмен рухани байла­нысы­ның жарқын көріністері жайында әңгі­меледі. Сонымен бірге «Абай жолы» ро­ман-эпопеясын орыс және француз тіл­де­ріне аударудың ерекшеліктеріне де тоқталып өтті.