Қарқынды дамып келе жатқан қазіргі әлемде, ықпалы артып келе жатқан жаһандану мен дәуірдің жаңа сын-қатерлері жағдайында рухани басымдықтар мен бағдарларды жоғалтпау, ең бастысы, өзінің ұлттық бірегейлігін сақтау өте маңызды. Осы орайда тіл ғылымының теориялық және қолданбалы мәселелерін зерттеу қоғамның бірлігі мен рухани жаңғыруына қол жеткізудің негізгі факторларының бірі болып табылады. Өз мәдениетін, тілін, өз ұлттық кодын сақтауға арналған ізденістер қатарын тіл білімінсіз елестету мүмкін емес.
Қазіргі лингвистика әлемнің әртүрлі ғылыми орталықтарында қарқынды дамып келеді. Қазақ тіл білімі әлемдік тіл білімінің бір бөлігі ретінде лингвистика ғылымының қазіргі заманғы үрдістеріне сәйкес дамып, бірнеше кезеңінен өтті. Қазақстан лингвистикасы тіл туралы ғылымның барлық бағыттарын қамтиды. Бұған соңғы жылдары отандық ғалымдардың еңбектері дәлел бола алады. Отандық тілтанушы ғалымдардың міндеті қазақ тіл білімін әлемдік лингвистика деңгейіне көтеру, оны серпінді, инновациялық зерттеулер есебінен бәсекеге қабілетті дамыту болып отыр.
Синтездейтін күрделі ғылым бола отырып, лингвистика мәдениет, философия, психология, физиология, сондай-ақ логика, математика, информатика бірқатар нақты ғылымдармен үнемі сабақтастықта. Дыбыстық сигналдардың компьютерлік технологиялар арқылы зерттелуі тіл білімін нақты ғылымдардың қатарына қосады. Мұндай зерттеулерде қойылатын сұраққа нақты жауап алуға болады. Компьютерлік төңкеріс сөз дыбыстарын зерттеуді жаңа деңгейге көтерді. Енді кез келген тіл маманы фонетикалық редактордың көмегімен экраннан спектр, тон, ұзақтық және қарқындылық сияқты дыбыс толқыны мен сигналдың акустикалық сипаттамасын байқай алады. Эксперименттік фонетика зертханасында нақты нәтижелерге қол жеткізу үшін тәжірибелік-компьютерлік зерттеу әдістері қолданылады.
Жаңа қағидаттар мен жаңа бағдарлар, өз кезегінде, одан әрі эволюциялық дамуға ие болып, қазақ халқының іргелі, базалық мәдени, рухани құндылықтарына сүйенеді. Осыған байланысты соңғы кезде жүргізіліп жатқан ономастикалық зерттеулердің өзектілігін айта кеткен жөн. Олардың мақсаты қазақ ономастикалық лексикасын лингвомәдени, лингвокогнитивтік аспектілерде зерделеу, осы бағыттағы ғылыми әзірлемелерді жүйелеу, жаңа тілдік фактологиялық материалды айқындау, онимдердің аксиологиялық компонентін белгілеуге, ономастикалық атауларда кодталған этномәдени ақпаратты дешифрлеуге бағытталған ғылыми-теориялық әдістерді түсіндіру болып табылады. Осындай еңбектерде қазақ тілінің ұлттық ономастикалық кодының жүйесі ретінде кеңістіктік, соматикалық, биоморфтық, фольклорлық материал негізіндегі діни-мифологиялық, агионимиялық, паремиологиялық, фразеологиялық, прецеденттік лексика зерттеледі. «Атамекен» (туған жер, ата-бабалар жері), «дала», «тау» сияқты т.б. негізгі ұлттық лингвомәдени концептілер фольклор мен көркем әдебиеттегі, ақындар шығармаларындағы фразеологизмдердің, паремиологияның кең тілдік материалында қайта қарастырылып, олардың ассоциативті аясы кеңейтіліп, қазіргі Қазақстан контекстінде мазмұны байытылып, жаңғыртылуда.
Соңғы уақытта қазақ тіл білімінің іргелі және қолданбалы сипаттағы бірқатар жетістіктері бар. Қазақ тілінің латын графикасына көшуінің ғылыми тұжырымдамасы жасалды, қазақ латын графикасындағы әліпбидің бірыңғай ұлттық стандарты негізінде қазақ жазуын жаңғыртудың ғылыми-теориялық, тәжірибелік проблемалары әзірленді. Грамматология, жазу теориясы, графика, орфография және орфоэпия, терминография, ономатография, неография саласында әліпби реформасына байланысты теориялық зерттеулер жүргізілді. Латын графикасы негізінде жаңа орфографиялық ережелерді әзірлеу және шет мемлекеттерді, астаналарды, әлем қалаларын латын графикасымен белгілей отырып, «Әлемнің саяси картасын» жасау тіл мамандарының маңызды жетістіктері деп санаған жөн.
Қазақ мәтіндерін кириллицалық графикадан латын негізіндегі жаңа әліпбиге қайта кодтау үшін ІТ-қосымшаларды әзірлеу, жаңа қазақша латын графикасындағы пернетақтаның әзірленуі ерекше назар аударуға тұрарлық.Тіл мен сөйлеуді жетілдіру, латын графикасы негізінде әдеби тілдің қолданыстағы нормаларын нығайту міндеттеріне қызмет ететін ортологиялық сөздіктер, анықтамалықтар (орфографиялық, орфоэпиялық және т.б.) дайындалды және шығарылды. Әліпбиді ауыстырумен байланысты лингвистикалық реформаны іске асырудағы лингвистикалық ахуал және тәуекелдерді басқару жөніндегі мемлекеттік саясатты іске асыратын мемлекеттік органдар үшін талдамалық анықтамалықтарды дайындау мақсатында қазақ жазуын жаңғыртудың әлеуметтік-лингвистикалық негіздері зерделенді.
Дәстүрлі сипаттамалық-жүйелік арнада зерттеулер де жалғасып келеді, мәселен, сөздік құрамның компьютерлік қорының, қазақ тілінің ұлттық корпусының деректер базасы үнемі жаңа материалдармен толықтырылып отырады, терминологиялық қор одан әрі жинақталып жатыр, ономастикалық сөздіктер жасау, түркі тіл білімінде, түркі мәдениетінде баламасы жоқ этнолингвистикалық сөздікті әзірлеу бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр.Фонология, интонология, эксперименттік фонетика, терминология, ономастика, лексикология, сөйлеу мәдениеті, диалектология, орфография, лексикография, функционалдық грамматика, лингвокультурология, қазақ әдеби тілінің тарихы, түркология саласында психолингвистикалық, лингвофилософиялық және этнолингвистикалық аспектілерде үлкен зерттеу жұмысы жүргізіліп жатыр. Мәтін лингвистикасы, бірнеше тәуелсіз сөйлемнен тұратын, байланысты сөйлеу контекстінде семантикалық тұтастыққа ие суперфразалық бірліктердің құрылымдық және семантикалық жақтарын зерттейтін тіл білімінің саласы тез дамып келеді. Мәтін бірліктерін анықтаумен қатар, мәтін, дискурс деңгейіндегі логикалық-семантикалық қатынастар анықталып жатыр. Лингвистикалық жүйенің әртүрлі деңгейлеріндегі дискурсивті зерттеулер коммуникативті-прагматикалық тұрғыдан ерекше танымалдыққа ие болып отыр.
Қазіргі қазақстандық тіл білімі бірқатар сапалы өзгерістерді бастан кешірді. Көптеген ғалымдардың қызығушылығы сөйлеушінің жалпыадамзаттық, ұлттық-мәдени және жеке қасиеттері қалай көрінетінімен байланысты, яғни адам белгілі бір құбылыстарды талдауда, оның перспективасы мен түпкі мақсаттарын анықтауда тірек нүктесіне айналады.Тілге деген антропоцентрлік көзқарас лингвистикалық зерттеулер саласының кеңеюіне әкелді, бұл өз көкжиегін кеңейтуге ұмтылатын лингвистиканың экспансионизмінің бір түрі болып табылады.Сонымен отандық тіл білімі саласында адамның ақыл-ой әрекетінің негізін құрайтын танымдық механизмдер тұрғысынан тілді зерттейтін және сипаттайтын когнитивтік лингвистика қалыптасты. Бұл бағыт когнитивтік ғылымның, когнитивтік психологияның және лингвистикалық семантиканың өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болды, лингвистиканың бұл саласы құрылымдық тілтануды еңсеру барысында қалыптасты, дегенмен ол құрылымдық көзқарасқа қайшы келмейді. Когнитивтік лингвистика және дәстүрлі құрылымдық-семантикалық тіл білімі лингвистикалық шындықты білудің әртүрлі аспектілері болып табылады.
Медиалингвистика әдіснамасын тұтас ғылыми пән ретінде әзірлеу бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр, оның пәні БАҚ тілінің табиғатын, функцияларын, нақты және болжамдық мүмкіндіктерін ұғыну тәсілі болып табылады. Медиалингвистиканың әдіснамалық негіздерін дамытуға деген бетбұрыс қазіргі ақпараттық қоғамның жағдайымен туындаған қажеттілікке байланысты. Зерттеу стратегиялары мен тәсілдері медиадискурс, медиасөз, медиамәтін мәселелерін, бұқаралық коммуникация саласындағы тілдің қызмет ету ерекшеліктерін, қоғамның бұқаралық санасына әсер етудің лингвомедиялық технологияларын зерттеуге деген қызығушылықтың артуымен байланысты. Жаһандық ақпараттық кеңістіктің қалыптасуы, жаңа техногендік әлемнің өзгеріп жатқан жағдайындағы қоғамның қажеттіліктері тілдің қолданысына әсер етпеуі мүмкін емес еді, бұл өз кезегінде академиялық ғылым тарапынан БАҚ тіліне деген ғылыми қызығушылықтың артуына ықпал етті. Әлемдік және қазақстандық қоғамның медиалануы жағдайында негізгі гуманитарлық ғылымдар – лингвистика, әлеуметтану, психология, журналистика, мәдениеттану терминдерін біріктіретін пәннің ұғымдық-терминологиялық аппаратын жүйелеу және одан әрі біріздендіру мәселесі тұр.
Елдегі заманауи әлеуметтік, экономикалық, мәдени, саяси өзгерістер әлемдік ақпараттық кеңістікке интеграцияланумен байланысты мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінің алдына жаңа талаптар қояды. Осыған байланысты бүгінгі таңда латын графикасы негізіндегі қазақ тілін реформалау саласындағы ізденістер ерекше өзекті болып табылады. Латын қарпіне көшу – бұл бір әріпті басқа әріппен алмастыра салу емес, ол қазақ тілінің жоғары технологиялардағы қолднысын одан әрі жетілдіруді мақсат ететін аса күрделі үрдіс, бұл қоғамдық сананы жаңғырту бағдарламасының маңызды элементтерінің бірі, прогрестің, озық білімнің, цифрлы қарым-қатынастың негізі.Латын графикасына көшу идеясын тілтанушы ғалымдар бірінші болып қолға алды, өйткені олар өз кәсібінің арқасында қазақ тілінің қайта өрлеу дәуіріндегі әліпбиді реформалаудың, ақпараттық технологияларды таратудың, жаһанданудың, қазақ тілін компьютерлендірудің маңыздылығы мен қажеттілігін жете түсінеді.
Компьютерлендіру мен қазіргі заманғы технологиялардың даму дәуірінде қоғам өмірінде Қазақстанның жалпы ақпараттық және әлеуметтік-мәдени кеңістігін өсіп келе жатқан визуализациямен байланысты жылдам дамып келе жатқан цифрлы технологияларға үлкен рөл беріліп отыр. Цифрландыру процесі жалпы ғылымды дамытып, оңтайландырып қана қоймай, гуманитарлық салаларды дамытудың маңызды алғышарты болып табылатынын атап өткен жөн.
Қазіргі уақытта жаңа әлеуметтік-мәдени құбылыс – экрандық мәдениет қалыптасып жатыр, осыған байланысты тіл білімі жаңа коммуникативті орта жағдайында байланыс процестерін зерттеу міндетіне ие. Әлеуметтік процестердің жеделдеуі және ақпараттық технологиялардың дамуы қолданбалы лингвистика, атап айтқанда лингвистикалық технология проблемаларымен байланысты жаңа көрінімді-вербалды ғылыми парадигманың пайда болуына алып келді.
Тілді сүйемелдейтін технологиялар «лингвотехнология» деген жалпы атаумен біріктіріледі. Тіл жеке адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік қатынастар орната отырып, ғылым мен білімнің жетістіктерін көрсететін сала. Тіл қатыспайтын салалардың саны шектеулі. Біздің заманымыздың әлемдік жетістіктері (автоматты аудармашылар, сөздерді машиналық талдау және синтездеу, мәтіндік редакторлар, электронды тілдік материалдар және басқа да көптеген техникалық жетістіктер) лингвотехнологияның қарқынды дами отырып, қазақ тіл білімінің перспективалы бағыты болып табылатынын көрсетеді. Осының бәрін ескере отырып, тілді цифрлы технологиялар дәуіріне бейімдеу және тілді дамыту, оның мүмкіндіктерін кеңейту үшін техникалық жетістіктерді пайдалану қажет.
Зейнеп БАЗАРБАЕВА,
А.Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, академик