Алтын қазушылар табиғатты бүлдіріп жатыр

«Асын ішіп, аяғын теуіп кетті» дегендей, алтын іздеген компаниялар керегін алып, гектар-гектар жерді қопарып кете берген. Шерхан Мұртазаның «алтын сандықтың үстінде жалаңбұт отырмыз» дегені дәл осы Маралды ауылының тұр­ғын­дарына қарата айтылғандай...

Өткен аптада ауыл азамат­тары­ның шақыруымен Күршім­нен 100 шақырым жердегі Ма­ралдыға ат шалдырғанбыз. Ша­қыр­ғанда да нендей мәселе екенін ауыл азаматтары нақты айтқан. Қысқасы, қазба жұ­мыс­тары жүріп жатқан жерге жө­неліп бара жатқан он шақ­ты ауыр жүк көлігін ауыл­дың кіреберісінде наразылық біл­дір­ген халық қаңтартып қойыпты. Жүк көлігі деп отыр­ғанымыз, карьерлерде жүретін кәдімгі «Белаздар».

Соны­мен қатар олар Марал­дының желке тұсындағы фаб­рика құрылысына да қарсылық танытып отыр.

Жүйткігеннен жүйткіп, Маралдыға түс ауа іліндік. Ауылдың кіреберісінде қаздай тізіліп, таудай-таудай көліктер тұр. Сайлыбай учаскесінің тұсындағы күре жолды езіп кеткен де осылар. Қойтас ауылындағы апаттық жағдайдағы көпірден қалай өте шыққаны түсініксіз. Білуімізше, мұндай көліктерге жалпыға ортақ жолмен жүруге рұқсат жоқ.

БАҚ өкілдерінің келе жатқанынан хабардар болып отырған Маралдының жұрты клубтың алдына жиналыпты. Ауыл деп алаңдаған азаматтар әңгіменің әлқиссасын «компаниялар елді мекеннің төңірегінен алтын қазуды тоқтатсын!» деп бастады. Оны тоқтатуға жергілікті биліктің қауқарсыз екенін де бүкпесіз жеткізді. Үміті Үкіметте де емес, тек Президент Қасым-Жомарт Тоқаевта. Маралдыға Мемлекет басшысы назарын аудармай, мәселе шешілмейді десті.

– Маралдыда туып-өстім. Ауылы­мыз шыбық шаншысаң, тал шығатын, гүлін тартсаң, бал шығатын жер еді. Енді келіп, байлыққа құныққандар ойранын шығарып жатыр. Ауылдан бір жарым шақырым жерге фабрика салмақшы. Сөйтіп, жылына 250 мың тонна топырақ­тан алтын өндірмек. Өткен жиналыста солай деді. Ойлап көріңіз, фабрика іске қосылса, тау ішіндегі ауылымыз шаң жұтады. Осы уақытқа дейін малмен жан бағып отыр­ған елдің шабындығын, жа­йылымын құртты. Бізді тыңдап тұрған ешкім жоқ. Айтпақшы, КСРО кезінде де алтын қазып, ауру көбейе бастаған соң жауып тастаған. Ал мыналар ашық қазып жатыр, – дейді ашына сөйлеген ауыл тұрғыны Нұрбол Бексұлтан.

Ауру дегендей, ауылда кембағал ба­ла­лар аз емес секілді. Ал обыр дер­ті­не Маралды округі бойынша бес адам шалдыққан. Оның екеуі Қыстау-Күр­шімде, екеуі Үшбұлақта, біреуі Маралдыда тұрады. Ауыл адамдары алтын қазу тоқтамаса, ауру көбейе түседі деп тағы алаңдайды.

– Үреймен өмір сүріп жатырмыз. Егер цианид пен калий арқылы алтын жуса, химиялық заттар өзенге түседі. Өзен Ертіске құяды... Баяғыда Кеңес өкіметі кезінде алтынды үңгіп қазған. Соның өзінде тұрғындар арасында қатерлі ісік көбейген. Енді міне, қайта басталды. Ауыр көліктер әне, ауылға ентелеп тұр. Олар бүлдірген жолды ешкім қайта жөндемейді, – деп ауылға қауіп төніп тұрғанын жеткізді тарих пәнінің мұғалімі Қайни Қабылқайырова.

Ауылдықтардың мұншалықты қар­сылық білдіргендерінің себебі, фабрика ауылдың дәл іргесіндегі жотаға салынбақ екен. Мың рет естігенше, бір көрейік деп, тауға да көтерілдік. Қайран табиғат! Асты-үстіне түсіп жатыр. Бей-берекет қаза берген. Фабрика орнына дейін электр бағаналарын тартып қойыпты. Алайда жұмыс істеп жатқан тірі пенде байқамадық. Бел-белесті асып, құрып кеткен Алтай ауылына дейін бардық. Бұл жақты да алтын іздегендер жабайы қабандай қопарыпты. Қопарған жерлерін қайта қалпына келтірмеген, сол күйі жатыр. Шұңқырларға елдің малы түсіп кеткен кездер де болған екен. Малды қойып, ертеректе атты бала құлап, мерт болыпты.

– Бұрын алтынды шахта әдісі арқылы алатын. Сол уақытта менің 3-сынып оқитын інім атпен келе жатып, алтын алған орынға түсіп кетіп қайтыс болған. Қазірдің өзінде ондай қауіп бар. Алтын қазушылар алғаш келгенде жол жөндеп береміз деп уәдені үйіп-төкті. Оны қойып, қазған жерлерін қайта қалпына келтірген жоқ. Қалай қазды, солай қалды. Үмітіміз – Президентте, – дейді ауыл азаматы Ерлан Қаспақов.

Алтын қазушылардың қарқынды жұмысына қарасақ, ауылдықтардың қарсылығына бола бүгін-ертең тоқта­та қоймайтын секілді. Оның үстіне аудан әкімі есеп беру жиналысында фабри­каның қалай да бой көтеретінін айтыпты.

– Аудан әкімі «Фабрика бәрібір салы­нады. Алтын – үкіметтікі, жер – үкі­меттікі, сендер қайда барасыңдар. Босқа шулап жүрсіңдер» деп кеткен. Біз болсақ, бірауыздан қарсылық біл­діріп отырмыз. Яғни ауылдың боса­ғасында тұрған «Белаздардың» кіруіне, фабрика құрылысының жал­ға­суына, жалпы, алтынның қазылуына қарсымыз, – деді қайта суырыла шы­­ғып, пікір білдірген Нұрбол Бек­сұлтан.

Шынтуайтына келгенде, халық алаңдаса, алаңдайтындай екен. 125 үйлі Маралдыда 11 жылдық мектеп бар. Ауылдың әл-ауқаты жаман емес сияқты. Халқының негізгі шаруа­шылығы – мал, ара. Иә, мұндағы асыл тұқымды ара облыстың басқа аудандарында жоқ. Сондықтан да Маралдының балы ерекше. Өкініштісі сол, әсемсал өңірдің мұншалықты күйге түскеніне қарап, жаның ашиды. Қолдан келер қайран бар ма?! Әйтеуір, Маралдыда болып жатқан жағдайды Күршім ауданының басшысы Дулат Қажановқа жеткізбек ниетте әкімдікке бұрылғанбыз. (Жергі­лікті жерде шешілетін мәселе емес секілді...). Аудан әкімі орнында жоқ екен. Орынбасары Ерлан Шораяқов тар­тыншақтай келіп, пікір білдірді.

– Фабрика құрылысы әлі жүріп жат­­қан жоқ. Компания құжаттарын жи­­­нас­тыруда. Бұл аудан үшін тиім­ді. Жұмыс орны ашылады, аудан бюджетіне қар­жы құйылады. Ал жолдарды бұзып кеткені рас. Ол бойынша құзырлы ор­ган­дар қандай жұмыстар істеліп жат­қанын ауылға барып, халыққа түсін­дірді. Ауылға кіреберісте техникаларды тоқтатты. Полиция, прокуратура қыз­меткерлері көлік инспекциясына хат жазды. Жолды қайта қалпына келті­ру үшін құқық бұзушылар айыппұл төлей­ді, – деді Күршім ауданы әкімінің орынбасары Ерлан Шораяқов.

Өз тарапымыздан фабрика құры­лы­сын жүргізетін «ВСАМ продакшн» ЖШС өкілдеріне де хабарластық. Олар қан­дай да пікір білдіруден бас тартты. «Тұрғындар тарапынан келіс­пеушіліктері болса, сотқа берсін. Жауап береміз» деп қысқа қайырды. Ал алтын қазушы «Maralikha» тау-кен ком­­паниясы» ЖШС басшылығымен тілдесу мүмкін болмады. Былтыр басшысы Әнуар Рахимов «Компаниямыз Маралды ауылында тіркелгендіктен, жол салу, дәрі-дәрмек, отын-көмір жеткізу бойынша көмектесіп отырамыз. Салықты уақтылы төлейміз» деген-тұғын. Салықты төлесе, төлеп отырған шығар. Бірақ халықты отын-көмірмен қамтығаны туралы тұрғын­дар бізге айтпады. Салынған жол да көзге түспеді. Керісінше, күре жолды бүлдірген. Экологияға тигізіп отырған кесірі де аз еместей көрінді. Бірақ облыстық экология департаменті басшылығы берген мәліметке сенсек, фабриканың қоршаған ортаға бәлендей зияны болмайды екен.

– Қоғамдық тыңдау өтті. Соған сәй­кес тотыққан кеннен алтын алу үшін Маралды маңында жылына 250 мың тонна кен өндіретін фабрика салынады. Оны пайдалану мерзімі – 7 жыл. Фабрика құрылысына арнал­ған учаске Маралды ауылынан солтүс­тік-батыс бағыттағы 2,8 км жерде орналасқан. Өзеннен қашықта орна­лас­қан. Жер бедері де ескерілді, – деп мәлімет берді облыстық экология департаментінің бастығы Данияр Әлиев.

Алтынды фабрикада қоршаған ор­таға зиянын тигізбей шаю жүйесін де түсіндірді. Ұққанымыздай, кенді арнайы алаңдарда үгітіп, алтынды жабық колонналарда шайып алады. Сыртқа ешқандай зиянды қалдықтар шықпайды. Алаңның периметрінде ені 4 метр, биіктігі 3,4 метр­ге дейін жергілікті топырақтан бөгет салынады. Тығыздалған платформаға, сондай-ақ сыртқы бөгеттердің бетіне қалыңдығы 0,6 метр саз қабаты төсе­леді. Сазға қалыңдығы 1,5 мм бір қабат плен­ка салынады. Ол геомембрана тұрақ­тандырушы қоспалары бар жоғары сапалы полиэтиленнен дайындалады. Бұл жабын – 70 градус аязға дейін шыдайды, жыртылуға, соққыға, тозуға, ультра­күлгінге, қыш­қыл­ға төзімді деседі. Бұдан соң пленкаға қалыңдығы 0,3 м құмның қорғаныш қабаты төселеді. Қорғаныш қабатына перфорацияланған құ­быр­лар жүйесі тартылады. Бұл ері­тінділерді жинауды және оларды коллектор арқылы зауытқа тасымалдауды қамтамасыз етеді. Алтынды шаю технологиясында айналмалы сумен жабдықтау қарастырылған. Айналып келгенде, экологтердің айтуынша, зауыт салу жұмыстары су бетіне әсер етпейді. Технологиялық процесте суды бірнеше рет пайдалануға мүмкіндік беретін және қоршаған ортаға сарқынды сулар мен технологиялық ерітінділердің ағызылуын болдырмайтын су ресурс­тарын пайдалану жөніндегі тұйық цикл (айналымдық сумен жабдықтау) көзделген. Жұмыс және өнімділік ерітінділерінің ағуын бақылау және жер­асты суларының ластануын болдырмау үшін мониторингтік ұңғымалар желісі ұйымдастырылатын болады. Алтын шығару фабрикасын пайдаланудың соңғы жылында, яғни 2029 жылы залалсыздандыру жұмыстары жүргізіледі.

Жобаға сәйкес учаскедегі құры­лыс-құрастыру жұмыстарын 2022 жылдың тамыз-қараша аралығындағы 4 ай бойы жүргізу жоспарланып отыр. Фаб­рика 2022 жылдың желтоқсанында пайдалануға берілмек.

Экологиялық реттеу және бақылау комитеті 2022 жылдың 18 сәуірінде «Белгіленген қызметтің әсерін бағалау есебін» қарап, №KZ53VVX00105271 мем­лекеттік экологиялық сарапта­ма­ның оң қорытындысын беріпті. Келесі кезеңде экологиялық рұқсат беруге өті­нім материалдары бойынша қоғамдық тыңдаулар өткізіледі.

Міне, жан-жақтың пікірін тыңдадық. Қалай болғанда да, құзырлы органдар, құқық қорғау органдары бұл мәселені жі­ті назарда ұстауға тиіс. Неге дегенде, әлімсақтан «алтынның буы» деген түсі­нік бар. «Алтын көрсе, періште жолдан таяды» деген мақалды және естен шығар­мауымыз керек. Айтпағымыз, жыл­тыр тасқа қызығып, көркем табиға­тымыз­ды құртып алмайық. Ал ауылдағы ағайынның пікірімен міндетті түрде санасқан жөн.

Шығыс Қазақстан облысы,

Күршім ауданы,

Маралды ауылы