Қарақалпақстандағы жаппай толқулардан бері бір аптаға жуық уақыт өтті. Халықаралық қоғамдастық оқиғаны бейтарап тексеруді сұрап отыр. Ал Өзбекстан билігі наразылықты ұйымдастыруға шетелдіктер үлес қосқан деп мәлімдеді.
Не? Қайда? Қашан?
Шілденің алғашқы күндері Өзбекстан құрамындағы Қарақалпақстан Республикасының астанасы Нөкісте жүздеген адам шеруге шықты. Наразы халық Ташкенттің Қарақалпақстанды «егемен» мәртебесінен айыру жоспарына қарсы шығып, тәуелсіз журналист Дәулетмұрат Тәжімұратовты босатуды талап етті.
Өзбекстан Конституцияға өзгерістер мен толықтыру енгізуді жоспарлап отыр. Жаңа құжатта Қарақалпақстанды егемен дәрежесінен айыру, сондай-ақ Өзбекстан құрамынан шығуға тыйым салу бабы енгізіледі.
Ресми мәліметке сүйенсек, қақтығыс салдарынан 18 адам мерт болған. 250-ге жуық тұрғын жараланып, 500-ге жуық адам ұсталған. Құқық қорғаушылар қаза тапқандар саны ресми деректен көп болуы мүмкін екенін айтады.
Қазіргі таңда Қарақалпақстанда төтенше жағдай енгізіліп, аймақ территориясы мен тұрғындары қатаң бақылауға алынған. Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев осы оқиғадан кейін Қарақалпақстанның егемен мәртебесін өзгеріссіз қалдыруды ұсынды. Сондай-ақ Қарақалпақстан Жоғарғы Кеңесінде сөйлеген сөзінде болған оқиғаға жергілікті депутаттардың кінәсы барын айтты.
«Осыны өздерің бастадыңдар, өздерің бастама көтеріп, қол қойып, ұсынып, мақұлдадыңдар», деді Ш.Мирзиёев.
Ресми мәліметке сәйкес, Өзбекстан Конституциясындағы 70, 71, 72, 74 және 75-бап редакциялары өзгертілмейтін болды. Қарақалпақстан Республикасының егемендік мәртебесі және қалаған уақытында референдум арқылы Өзбекстан құрамынан шығу мүмкіндігі сақталады.
Жалпы, Қарақалпақстан – Өзбекстан құрамындағы автономиялы аймақ. Елдің 40 пайыз аумағын алып жатыр. Шамамен, 1,9 миллион адам мекендейді. Ресми екі тілі бар: қарақалпақ және өзбек. 1924 жылы Қарақалпақ автономиялы облысы құрылды. 1925 жылдан 1930 жылға дейін Қазақ АКСР құрамында болды. 1930 жылдан 1936 жылға дейін РСФСР құрамында, ал 1936 жылы 5 желтоқсанда Өзбек КСР-на өтті. КСРО ыдырағаннан кейін Республика Өзбекстанның құрамына енді, бірақ оған егемендік алу құқығы берілді.
Қазақстан бауырлас елге қолдау білдірді
Қарақалпақстандағы оқиғадан кейін Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев пен Өзбекстан Президенті Шавкат Мирзиёев телефон арқылы сөйлесті. Әңгіме барысында екіжақты және өңірлік күн тәртібіндегі мәселелерді талқыланғаны белгілі.
Президент Өзбекстан басшылығының Қарақалпақстандағы тұрақтылықты қамтамасыз ету жөніндегі шешімі уақтылы қабылданғанын атап өтті. Қасым-Жомарт Тоқаев Шавкат Мирзиёевтің Конституцияға өзгерістер енгізу жөніндегі референдумды сәтті өткізуіне тілектестік білдіріп, бұл оқиға бауырлас Өзбекстанды жаңғыртуға бағытталған ауқымды саяси және әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды жүзеге асыру үшін маңызды қадам болатынын атап өтті.
Сонымен қатар Қазақстан Сыртқы істер министрлігі де мәлімдеме жасап, Өзбекстанның бауырлас мемлекет, сенімді одақтас және стратегиялық серіктес екенін атап өтті. Сондықтан Қазақстанда Өзбекстандағы оқиғаларды алаңдаушылықпен қабылдайтынын жеткізді.
«Өзбекстан басшылығының Қарақалпақстан Республикасындағы жағдайды тұрақтандыру бойынша шешімдерін құптаймыз әрі қолдаймыз. Бауырлас Өзбекстанда аса маңызды саяси оқиға – Конституцияға түзетулер жөніндегі референдум қарсаңында – бейбітшілік пен тыныштық орнығатынына сенімдіміз.
Қазақстан Өзбекстанмен 1998 жылғы 31 қазандағы Мәңгілік достық туралы шарт, 2013 жылғы 14 маусымдағы Стратегиялық әріптестік туралы шарт және 2021 жылғы 6 желтоқсандағы Одақтастық қатынастар туралы декларация рухындағы көпсалалы ынтымақтастықты дамыту мен нығайту бағытына бекем», делінген Сыртқы істер министрлігі таратқан мәлімдемеде.
Жан-жақты тергеуге шақырды
Қарақалпақстандағы оқиғадан кейін БҰҰ-ның адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы комиссары Мишель Бачелет оқиғаны жан-жақты тергеуге шақырды.
«Күш қолдану туралы ақпарат алаңдатады. Наразылық кезінде адам өлімі де болған. Билікті дереу ашық әрі тәуелсіз тергеу бастауға шақырамын. Билік өкілі тарапынан жасалған заңсыздықтар да жан-жақты тергелуге тиіс», делінген Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы өкілдік таратқан мәлімдемеде.
АҚШ та ахуалға алаңдаушылық білдіріп, тараптарды бейбіт келісімге шақырды. «Билікті халықаралық норманы сақтай отырып, толық, сенуге лайықты, ашық тергеу жүргізуге үндейміз», деді АҚШ мемлекеттік департаментінің ресми өкілі Нед Прайс.
Еуропалық одақ Өзбекстанды зорлық-зомбылық оқиғаларын ашық және тәуелсіз тергеуге шақырды. «Біз қаза тапқандар мен зардап шеккендердің болғанына қатты өкінеміз. Оқиғаларды мұқият бақылауды жалғастырамыз. Президент Мирзиёевтің қоғамның алаңдауына байланысты ұсынылып отырған конституциялық түзетулерге қатысты қабылдаған қадамдарын мақұлдаймыз. Тараптарды кез келген шиеленісті немесе одан әрі зорлық-зомбылықты болдырмау үшін өз әрекеттерінде ұстамды болуға шақырамыз», делінген Еуропалық одақ таратқан хабарламада.