Транскаспий бағдары Каспий құбыр консорциумына балама бола ма?

Ақордада өткен еліміздің көлік-транзиттік әлеуетін дамыту жөніндегі жиында: «Қазақстан теңіз арқылы тасымалдау әлеуетін толық пайдаланған емес. Қазір заман басқа. Үкіметке порттарымызды Каспий теңізінің жетекші хабтарының біріне айналдыра отырып, трансформациялау жөнінде стратегиялық міндет жүктедім. Теңіз флотын нығайтып, Ақтау портында контейнерлік хаб құру қажет деген ұсыныспен толық келісемін», деді Мемлекет басшысы.

Сондай-ақ Қасым-Жомарт Тоқаев мұ­най тасымалдау жолдарын әртараптандыруды тағы бір маңызды міндет ретінде атап өтті.

«Транскаспий бағдары басым бағыт саналады. «ҚазМұнайГазға» оны жүзеге асырудың оңтайлы нұсқасын, соның ішінде Теңіз жобасы инвесторларын тарту мүмкіндігін пысықтауды тапсырамын. Үкімет «Самұрық-Қазынамен» бірлесіп, Атырау – Кеңқияқ және Кеңқияқ – Құмкөл мұнай құбырларының қуатын арттыру жөнінде шаралар қабылдауы қажет», деді Президент.

Каспий құбыр консорциумы (КҚК) – Қазақстан мұнайының негізгі экспорттық бағыты, бұл құбыр арқылы айдалатын көлем – 80 пайыз. Желінің қуаттылығы жылына 67 млн тонна мұнайды құрайды. КҚК акционерлерінің қатарында Ресей Федерациясының үлесі басым екені белгілі. Одан кейінгі қомақты үлес – Қазақстанда. Нақтыласақ, Транснефть басқаруында – 24 пайыз, баланста – 7 пайыз, жиынтығы – 31 пайыз.

Геосаяси жағдай мемлекеттің негізгі экспорттық тауары – мұнайдың бағытын әртараптандыруды үнемі жалғастыра беру қажеттігін тағы да еске түсірді. Наурызда КҚК-ның Новороссийск портындағы екі айлақтық қондырғысы істен шыққан кезде Ресей Қаратеңіздегі күшті дауыл себеп болғанын айтты. Ал одан кейінгі – «теңіз түбінен аса қауіпті жарылғыш заттар анықталғандықтан». КҚК-ның ресми сайтында консорциум­ның бас директоры Николай Горбанның 2022 жылдың 18 маусымында I және II айлақтық құрылғылар акваториясында жарылу қаупі бар заттарды іздеп-тексеру жұмыстарын жүргізіп жатқан Төтенше жағдайлар министрлігі құрама отрядының басшылығымен кездес­кені, кездесу барысында бүйірлік сканер­леу аппаратының көмегімен бірқатар ныса­нды түсіру бойынша одан әрі жұмыс­тарды жүргізу тәртібі әзірленгені айтыл­ған. «Минаға ұқсас объектілер туралы дерек­терді растауды мобильді сүңгуір топтары мен қашықтан басқарылатын суасты көлігі (ROV) жүргізетіні анықталды. Қауіп­тіліктің анықтамасы негізінде расталған жарыл­ғыш объектілер олардың жойылу орнына (теңіз аймағында, айлақтық құрыл­ғылар аумағынан тыс) ауыстырылады» делін­ген хабарламада. Ал 6 шілде күні Каспий құбыр консорциумы Новороссийск қаласының Приморск аудандық сотына сот шешімінің орындалуын тоқтата тұру тура­лы өтініш жібергені белгілі болды. Онда Каспий құбыр консорциумының үздік­сіз циклді кәсіпорын екені, оның қыз­метін тоқтату өндірістік процесс үшін қайтым­сыз зардаптарға, тех­ни­калық объектіде қолайсыз және бақы­ланбайтын процестің пайда болуына әкелетіні айтылған.

Көпшіліктің көңілінде «Транскаспий бағыты КҚК-ға балама бола ма?» деген сауал бар. Мамандар ара­сында Ресей осы жағдай арқылы біздің мұ­найды Еуропаға шығармауды ойлас­тырып отыр деген пікір басым. КҚК сот шешімін тоқтатуды өтінсе де бұл жағ­дайдың алдағы уақытта «көзір» ретін­де қайталана беретінін айтып жатыр. Қыс­қасы, біраздан бері «КҚК-да мұнай тасымалдау қалыпты жағдайда жұмыс істеп жа­тыр» деген хабар жұрттың алаңдауын онша баса алған жоқ. Қауіп те сейіле қоймады.

Не істемек керек...

Қоғам «Каспий құбыр консорциумы­ның орнын алмастыру үшін не істемек керек?» деген сауалға жауап күтіп отыр. Бұл ретте Қазақстанның мұнай сервистік компаниялар одағының бас директоры Нұрлан Жұмағұлов айына 4,5 млн тонна тасымалдауға мүмкіндік беріп келген Каспий құбыр консорциумына балама бола алатын бағыт әзірге жоқ екенін айтады.

«Бізге дәл қазір ертеңгі жоспар ғана емес, қолдағы барымыз да маңызды. Қа­зір­гі мүмкіндік 1-1,5 млн тонна та­сы­­ма­л­­дауға жетеді. 2020-21 жылдары біз Ақтау портынан тек 2 млн тонна мұнай жібердік. Осы көктемде «Теңізшевройл» компаниясы екі айда темір­ жол арқылы 500 мың тоннаны жөнелт­ті. Бюджет мұнайға, ал мұнай сапасы тех­нологияның үздіксіз жұмыс істеп тұруы­на тәуелді. Технологияны тоқтатса, мұнай қоймалжыңға айналып, сапасы төмендейді», дейді ол.

Н.Жұмағұловтың айтуынша, қазір компаниялар қара алтынды 25 доллардан сатады. Ал әлемдік нарықтағы баға – 100 доллардан асып кеткен. Ара­дағы айырмашылық экспорттан түскен пайданың есебінен жабылып келген. «Қазақстан Әзербайжанмен жеткізі­лім көлемі мен тариф бойынша нақты келісімдерге қол жеткізуі қажет. Менің білуімше, Әзербайжан тарапы қазақ­стандық мұнайды өз шарттарымен қа­былдауға келіседі. Бұл 10 жылға кепілдік берілген жеткізу келісімшарты болуы керек», деп атап өтті сарапшы.

Осы тұста сарапшы қазақ мұнайын Баку – Тбилиси – Джейхан (БТД) құбыры арқылы айдауда да проблемалар бар екенін айтып өтті. Себебі БТД құбыры біздің мұнаймен салыстырғанда жеңіл және Бренд маркалы мұнаймен салыс­тыр­ғанда қымбат Azeri Light мұнайына бейім­делген. Егер Теңіз бен Қашағанның күкіртті және ауыр мұнайы түсетін болса, онда БТД акционерлері мұнай сапасының төмен­деуіне байланысты кірістерін жоғалт­пау үшін айдау тарифін көтеруі мүмкін.

Н.Жұмағұлов Қазақстан Каспий құбыр консорциумынан өзге балама жолды қарастырмады деген әңгіме негізсіз екенін айтып берді. Бірақ күні бүгінге дейін жоба деңгейінде қарастырған кезде олардың бәрі КҚК-дан қымбат болып шығыпты. Мұнай жөнелтуші инвесторлар ең жылдам әрі арзан бағытты таңдайды. Сарапшы айтып өткендей, біз үшін әзірге КҚК ең қуатты және ең арзан бағыт болып тұр.

Сарапшының баяндауынша, бірінші кезекте мәселе танкерлерге байланысты болып тұр. Оларды жалға алу арқылы мәселе шешілген күннің өзінде паромдар да тапшы. Қазір бір паром 54 темір жол контейнерін ғана сыйғыза алады. Осы мәселелер шешімін тапса, Ақтау жүк қабыл­дап-жөнелтетін халықаралық алып хабқа айналады. Сарапшының баян­дауынша, Қашаған мұнайының қожа­йын­дары CNPC мен KMG Kashagan B.V. биылғы қазаннан бастап, қара алтынды Ақтау порты арқылы жөнелтуді ойлап отыр. Техникалық мамандарының делега­циялары Ақтау айлағына барып қайт­қан. Келіссөздерде отандық порт арқы­лы қашағандық мұнайдың алғашқы пар­тиясы қазанда әлемге жол тартатыны ай­тылған. Әзірге көлемі және әрі қарайғы бағдардың жайы пысықталып жатыр.

Каспий арқылы өтетін маршруттардың нұсқалары қарастырылып жатыр

Саясаттанушы Замир Қаражанов Каспий Қазақстан үшін Еуропаға перс­пективалы бағыт болатынын айтады. Өткенді еске түсірсек, осындай жағдай­ды 1990-жылдары бастан өткеріппіз, Халықаралық құбырлар істен шығып, мұнайымызды темір жол цистерналарымен тасуға тура келген күндер де болған. Ал қазір тасымал бағыттары біршама диверсификацияланды. Қазір әңгіме сол баламалы бағыттардың өткізу қабілетін арттыруға басымдық беріп тұр. Геосаяси тәуекелдерден қорғану үшін Қазақстан Кавказ арқылы және Парсы шығанағына қарай балама көлік жолдарын қарастыруы керек. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев бұл мәселелерді Иран мен Қатарда көтерді, талқылады. Сарапшы айтып өткендей, қазір Каспий арқылы өтетін маршруттардың әртүрлі нұсқалары қарастырылып жатыр. Жуырда Бакумен паромдық көлік қатынасы ашылғаны туралы хабарланды. Қауіпсіздік мәселесі әлі сейілген жоқ. Себебі осы бағыттағы соңғы нүкте Иранның Ресеймен байланысы дұрыс, бірақ ол елде де салынған санкциялары бар.

«Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев мұнайды Транскаспий халық­аралық көлік маршруты арқылы әлемдік нарыққа шығаруды тапсырып отыр. Бұл бағытты Қазақстан мұнай тасымалдау жүйесін Баку – Тбилиси – Джейхан тасымалдау жүйесіне қосу арқылы құбырлық жүйемен де жалғастыруға болады. 1990-жылдардың аяғында осы жоба туралы әңгіме болғанда Ресей Каспий аква­тория­сының экологиясы зардап шеге­ді деп қарсылық білдірген. Жоба қай­та жанданып, Каспий теңізінің түбімен мұнай құбыры, ал келешекте газ құбыры тартылатын болса, онда Қазақстан ғана емес, тұтас Орталық Азия бауырлас Түр­кия порт­тары арқылы әлемнің түрлі бөлі­гі­не өз энер­гетикалық өнімдерін жет­кізу мүмкін­дігіне ие болуы ғажап емес», дейді З.Қаражанов.

Экономист-сарапшы Шыңғыс Ергөбек Қазақстан Еуропалық энерге­тикалық нарық диверсификациясын қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар елдер­дің қатарында екенін айтты. Ресей мұнайының орнын толық алмастыра алмағанмен Еуропа мұқтажының біраз бөлігін қамтамасыз ету мүмкіндігіне ие мемлекетпіз. Бірақ мәселе Ресейдің Каспий құбыры консорциумын түрлі себептермен пайдалануға шектеу немесе оны тоқтату ниетінде екені соңғы уақытта айқын сезіле бастады.

«Бұл таза Украинадағы қақтығыспен ғана байланысты ұғым емес, құбырды бақылау Ресей үшін тұтас аймақты бақылау мүмкін­дігімен пара-пар. Осыған орай аймақ­тық саясатқа ықпал етудің маңызды тетігін қолында ұстау арқылы Ресей қазақ мұнайының бағасын, оның көлемін, жет­кізілу мүмкіндіктерін қадағалау, реттеу мүм­кіндігіне ие болды. Ресей бұл тетік­тен айырылғысы келмейтіні де түсі­нікті. Бірақ дәл қазіргідей құбыр жұмы­сының кешеуілдеуі аймақ елдеріне әлемдік нарыққа энергетика ресурстарын жеткізу­дің альтернативті бағыттарын іздеуге ықпал ететіні сөзсіз. Путин саясатының қызықты қырлары осы», дейді Ш.Ергөбек.

Сарапшы айтып өткендей, КҚК-ға балама жол үшін қаржы керек. Екіншіден, Ресеймен қанша жерден одақтас болсақ та Қазақстан көпвекторлы сыртқы саясатының нәтижесінде балама жолдарды қалыптастырдық.

«Әлемдегі мұнай нарығы бұрынғыдай емес. Еуропадағы мұнай тапшылығына қарамастан, Ресей энергетикалық ресурстар нарығында өз орнын жоғалтып алмау үшін әлі де Ресей мұнайына мүдделілік танытып отырған елдерге, оның ішінде Қытайға мұнай мен газды үлкен жеңілдікпен сатуда», дейді Ш.Ергөбек.

Біз үшін келешегі бар бағыт – Қазақстанның Ақтау порты арқылы мұнай тасымалын көбейту. Бұл бағытта Қазақстан Баку – Тбилиси – Джейхан құбырына жеткізілген мұнайды бұрыннан тасымалдауда. Егер порттың өткізу мүмкіндіктерін кеңейтетін болсақ, онда бұл бағыт та альтернативті бағыттардың біріне айналуы мүмкін. Мұнда қосымша мүмкіндіктердің бірі – Иран арқылы тасымалдау.

«Қазақстан мұнайын Иран өзі алып, орнына Парсы шығанағынан өз мұнайын экспорттау мүмкіндігіне ие болуға болады. Бұл бағыттың өзі әлемдік нарыққа энергетика ресурстарын тасымалдауға мүмкіндік береді. Бірақ бұл жерде де қитұрқы мәселе бар. Біріншіден, Кавказ – өте тұрақсыз аймақ. Таулы Карабах мәселесіне әлі нүкте қойылған жоқ. Ресей мен Грузия қатынастары мәз емес. Абхазия мен Оңтүстік Осетияның шешілмеген мәселелері – соның көрінісі. Әрине, бұл Баку – Тбилиси – Джейхан жобасы жұмыс істемейді деген сөз емес. Бұл жоба осыған дейін де өзінің тиімділігін көрсеткен маңызды жоба болды. Бүгінгі таңда бұл бағыт басты көлік құралдары – теңіз және темір жол арқылы өзара сауданың денгейін тұрақты өсіріп отырса, болашақта құбырлар мен тасжолдың мүмкіндіктері арқылы тауар айналымы еселеп артып, Жібек жолының толық қалпына келтіруге болатындығы сөзсіз», деп атап өтті сарапшы.

Әрине, бұл қаражат пен уақытты талап етеді, бірақ Қазақстан экспортын әртараптандырудың ең тиімді маршруттарының бірі осы болатыны сөзсіз. Қазіргі күннің өзінде жоба Қытай мен Еуропаны жалғастырушы маңызды бағыттардың біріне айналуда. Бұл Қазақстанның тауар экспортын әртараптандырып қана қоймайды, сонымен бірге еліміздің транзиттік әлеуетін еселеп өсіретін маңызды жоба болмақшы.

Сарапшылардың пікірінше, кез келген жобаға қомақты қаржы керек. Бірақ тәуелсіздік, дербестік ақша­мен өлшенбейді. Еліміздің ертеңі осы әр­тарап­тандырумен байланысты. Қазақстанның қауіпсіздігін, оның ішінде экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңыз­ды тетіктерінің бірі өзге елдердің Қазақ­стан тәуелсіздігі мен тұрақтылығы мүд­десін қамтамасыз етуде жатыр. Яғни тәуел­сіз Қазақстанға тек өзіміз ғана емес, аймақ­тағы барлық ел мүдделі болуы керек.

АЛМАТЫ