Шымкент облыс орталығы болып тұрған кезде мақта кластерін дамыту мақсатында ірі жобалар қолға алынып, мақта өңдеуші зауыттар салынған еді. Алайда шикізат өз өңірімізде болғанымен жеңіл өнеркәсіп алға жылжып кете алмады. Бүгінде кәсіпорындар тек арнайы киімдерді тапсырыспен тігуден әрі аса алмауда.
Қалалық кәсіпкерлік және индустриалды-иннвациялық даму басқармасының өкілі Ермек Тұрманов бұл өте күрделі мәселе екенін айтады. «Жеңіл өнеркәсіпті дамытуға біріншіден, инвесторлардың өзі құлықты болып отырған жоқ. Себебі оның өзіндік құны өте төмен. Мәселен, әрбір тігілген киімнен түсетін табыс бар-жоғы – 100-200 теңге ғана. Оған мақтадан мата тоқу технологиясының қиындығы мен қымбаттығын және білікті мамандардың тапшылығын қосыңыз. Жеңіл өнеркәсіпті өркендетуге алдымен мемлекеттің өзі мүдделі болуға тиіс. Мәселен, танымал «Вайкики» мен «Катон» фирмаларының киімдері сатылатын шетелдегі дүкендердің арендасын Түркия өзі өтеп береді. Сондықтан да ол киімдердің бағасы арзандау», дейді Ермек Тұрманов.
Ал экономист Марат Сейдахметовтің пікірінше, Шымкентте жеңіл өнеркәсіптің дамуына тұсау болған бір кедергі – қымбат тариф. Мәселен, Қырғызстанда 1 кВт электр энергиясы 4 теңге тұрса, Шымкенттің индустриалды аймағында – 15 теңге, ал өндіріс аймағынан тысқары кәсіпорындар 28 теңге төлейді. Сонымен бірге маманның айтуына қарағанда, бізде әлі де «жабайы капитализм» қалдықтары қалған. Көп инвесторлар содан да қорқып, инвестиция салудан қашқақтайды. Белгілі экономист Сапарбек Жобаев жеңіл өнеркәсіптің дамуына Қытай, Үндістан, Түркия нарығының бәсекелестігі кері әсер етіп отырғанын айтады. Сондықтан бұл мәселеден шығу үшін Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде еңбек бөлінісін іске асыру қажет. Бұл енді өңірде өсетін мақтаны өңдеуден шығып отырған мәселе. Әйтпесе, инвестиция тарту Шымкент қаласын дамыту жоспарындағы маңызды міндеттердің бірегейі. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың дайын өнім өндірісін ұлғайтуға байланысты тапсырмасының орындалуында осы инвестиция тарту мәселесінің алар орны ерекше екені мәлім. Сондықтан қала әкімдігі бұл бағытта ілгері жылжудың жөн-жобасын жасауда. Соның бір айғағы Шымкентте инвестициялық штаб құрылған. Әрбір отырысында қаланың экономикасына қаржы құя алатын инвесторлардың мүмкіндіктері қаралып, жол-жөнекей кездескен кедергілер талқыланады.
Шымкенттің өсіп-өркендеуіне инвестициялық әлеует өзінің оң әсерін тигізуде. Жергілікті және шетелдік капиталды қаланың өндірісіне, инфрақұрылымына тарту үшін бизнес өкілдеріне де жағдай жасалуда. Мысалы, «Бизнеске арналған үкімет – Shymkent Invest» фронт-кеңсесін келтіруге болады. «Бір терезе» қағидасымен жұмыс істейтін бұл мекемеде түрлі кеңестер беріледі және құжат рәсімдеу бойынша қызметтер көрсетіліп, әкімшілік кедергілерді жою, сыбайлас жемқорлықты болдырмау бағытында тиісті жұмыстар атқарылады.
Сандарды сөйлетсек, 2020 жылы Шымкентте 37,5 млрд теңгенің 22 инвестициялық жобасы іске асырылды. Былтыр 16 млрд теңгеге 15 жоба іске қосылды. Биыл 50 млрд теңгеге бағаланған 16 жоба нақты қолға алынады. Соның нәтижесінде, биыл мыңнан астам адам жаңа жұмыс орнымен қамтылады. Мәселен, алюминий банкілерін шығаратын зауыт жылына 500 млн дана өндіруге қауқарлы. Шығарылған тауар келешекте елге келетін осы өнімнің импорттық баламасының 60 пайызын алмастырады.
Сондай-ақ қала экономикасы үшін маңызды жобалардың бірі – «Standard Steel KZ» ЖШС. Бұл кәсіпорында түсті металл концентраттары (мыс, қорғасын, цинк, алтын) алынады. Осы жоба арқылы бұрынғы қорғасын зауыты аумағындағы қорғасын қалдықтары тазартылып, қаланың экологиясын жақсартуға үлкен септігін тигізеді.
Инвесторларды тарту оңай шаруа емес. Әдетте инвесторлар бүкіл тәуекелдерді есептеп барып, шешім қабылдайды. Соның ішінде инвестордың ойында шикізатты қайдан алам, өнімді қайда өткізем деген екі сауал тұрады. Бүгінгі әлемдегі геосаяси жағдайдың тұрақсыздығы логистиканы, экспорт пен импортты қиындатып отырған жайы бар. Сондықтан шымкенттік кәсіпкерлерге қазіргі ахуал оңай тиіп отырған жоқ. Дей тұрғанмен, үшінші мегаполисте кәсібін дөңгелетіп отырған инвесторларға барынша жеңілдіктер қарастырылған. Айталық, «Оңтүстік» арнайы экономикалық аймағында кәсіпорындар әлеуметтіктен басқа мүлік, жер, корпоративтік табыс секілді салықтың барлық түрінен босатылған. Зауыт құрылысына жер учаскесі арендаға арзан бағада немесе кейбір өміршең жобаларға тегін беріледі. Сонымен бірге кәсіпкерлер мен әлеуетті инвесторлар «Бизнестің жол картасы – 2025», «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасына қатысып, 6 пайыздық жеңілдікпен несие ала алады. Инвестициялық келісімшарт құжатының көмегімен түрлі жеңілдіктерге қол жеткізеді. Мәселен, сырттан әкелінетін қондырғы ақысының 30 пайызы сатып алған кәсіпкердің өзіне қайтарылады.
Сондай-ақ Сауда және интеграция министрлігіне қарасты «QazTrade», «Қазақ экспорт» АҚ ұлттық компаниялары сақтандыру, дайын өнім тасымалына кеткен шығынның өтемақысын төлеу, жарнамалау, шетелде қоймада тұрған отандық тауардың жалдау ақысын өтеп беру секілді мәселелер бойынша кәсіпкерлерге қолдау көрсетуде.
Мегаполисте 4 индустриалды аймақ жұмыс істейді. Олардың инфрақұырылымын жүргізуге мемлекеттік бюджеттен 17,8 млрд теңге қаражат жұмсалса, қазынаға ондағы кәсіпорындардан түскен салық табысы бүгінге дейін 36,5 млрд теңгеге жеткен. Тәуелсіздік жылдар бедерінде инвесторлар өнімінің арқасында шымкенттік брендтер қалыптасты. Олардың қатарына «Бал текстильдің» кілемдерін, «Рахат-Шымкент», «Нұртаудың» кәмпиттерін, «Люкс шуз», «Заряның» аяқкиімдерін, «Әлем-БТ-ның» шұлықтарын, «Азала текстиль», «АГФ груптің» төсек-орын жабдықтарын жатқызуға болады. Жүздеген кәсіпорынның ішінде шетелдік инвесторлардың қатысуымен 20 жоба іске асырылуда. Үш жоба Қытай елінің еншісінде болса, оншақтысы Түркияға тиесілі, қалғаны басқа мемлекеттердің үлесінде.
Сондай-ақ Шымкент іргесіндегі көрші ел астанасы Ташкентпен сауда-экономикалық байланыс та жылдан-жылға күшейіп келеді. Оған Қазақстан-Өзбекстан арасындағы соңғы жылдары қол жеткізілген бауырластық және әріптестік тығыз қарым-қатынастардың жандануы да түрткі болды. Соның нәтижесінде, қос мемлекетпен арада сауда айналымы күшейіп, экономикалық белсенділік арта түсті. Әсіресе алыс-беріс мәселесінде Шымкенттің алар үлесі ауқымды. Өзбекстандық инвесторлар бүгінгі таңда қала экономикасына қаржы салуға әзір. Екіжақты байланыстың беки түскеніне өзбек ағайындардың мегаполисте керамикалық тақталар шығаруға қатысты жоспарлары мен металлургиялық зауыт салуға тыңғылықты кірісіп жатуы дәлел. Көрші елдің кәсіпкерлері жұмысы тоқтап қалған жеңіл өнеркәсіп саласындағы «Меланж» бен «Ютекс» кәсіпорындарының екінші тынысын ашып еді, өкінішке қарай, құқықтық кедергілердің салдарынан аталған қос өндіріс ошағы бір орында қайта шиырлап қалды.
Дегенмен қалада алдағы үш жылда 242 бизнес жобаны іске асыру көзделіп отыр. Соның нәтижесінде, 20 мыңнан астам шымкенттік тұрақты жұмыс орнымен қамтылады. Ал аталған жобалардың жалпы құны 2,6 трлн теңгеден асып жығылады.
Әнуар ЖҰМАШБАЕВ,
журналист
ШЫМКЕНТ