«Нама» жанрын зерделеуге жол ашқан әдебиеттанушы

Алма Мүтәліпқызы толымды ізденісі мен қажырлы еңбегінің арқасында ұстазы Бейсенбай Кен­жебаевтың асыл мұратын жал­ғап, үмітін ақтаған шәкірті бола білді. Бұлай деуімізге себеп, қазақ әдебиетін Бұқар жырау­дан бастау туралы нақтылы тұ­жырымдарды бұзып жарып, әде­биет тарихының тым арыдан ­басталатынын дәлелдеу ерлікпен тең іс еді. Қазақ әдебиетінің тарихын сонау ескі заманнан бас­тауды көздеген ғалым Бейсенбай Кенжебаев Орхон-Енесей жазбаларын Мырзатай Жолдасбеков­ке жүктесе, Мұхтар Мағауинге ХІV-ХVІ ғасыр әдебиетін, Қа­би­бола Сыдиықовқа ХVІІ-ХVІІІ ғасырдағы жыраулар поэзия­сын, ал Алма Қыраубаеваға орта ғасыр әдебиетін ғылыми не­гіздеуді ұсынады. Жастығына қа­рамастан, бір ұлттың тағдыры жазылған тарихтың батпандай жүгін арқалаған жас ғалым, ғы­лымдағы жолын осындай үлкен жауап­кершілікпен бастайды. Нәтижесінде, Алма Мүтәліпқызы 1974 жылы «Қисаc-и Рабғузи» мен «Махаббатнаманың» идеялық-көркемдік ерекшеліктері» атты тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғады. 1985 жылы Хорезмидің «Махаббатнама» ­дастанын тұңғыш рет қазақ тіліне аударды. Тиянақты зерттеу мен тыңғылықты ізденіс барысында 1988 жылы «Ғасырлар мұрасы» атты еңбегін жазды. Араға жылдар салып, 1997 жылы «Қазақ әде­биетіндегі шығыстық қисса-дас­тандардың түп-төркіні мен қа­лыптасуы» тақырыбында док­торлық диссертациясын қор­ғады. Сонымен қатар ол қазақ ғылымының қоржынын 1988 жылы «Түркі әдебиеті», 1999 жылы «Ежелгі әдебиет», 2001 жылы «Ежелгі дәуір әдебиеті» сынды оқу құралдарымен то­лықтырды. «Ұзақ ғасырлар бо­йын­да жарияланбай келген «Ма­хаб­батнама» жыры соңғы кезде ғана шет пұшпақтап тек­серіле бастаған. Бұл дастанды қазақ әдебиетшiлерi мен тiлшiлерi келешекте зерттеп шығуы парыз» деген аға буын аманатын болашаққа жалғаған ғалымдардың бірегейі, әдебиеттанушы Алма Қыраубаева. Oның бойынан ға­лым Н.Конрадтың: «Настоящий филолог не имеет права быть только лингвистом. За явлениями языка он должен видеть самый язык, а через него – мышление, ум. За романом или стихотворением он должен уметь разглядеть творческий гений народа. Филолог должен быть и историком, но таким, который видит в истории всю целостность жизни, борьбы и творчества» деп нағыз филологке берген сипаттамасы толық табылады. Алма Мүтә­ліпқызы шығыстанушы-фи­лолог мектебінен өтіп, бар­лық филологиялық біліммен қаруланып, филологиялық зерттеу әдісін меңгерген толыққанды маман бола білді. Бұл жайлы профессор Өмірхан Әбдиманұлы: «Алтын Орда – қыпшақ дəуірінің жауһар жəдігерлері «Рабғузи қиссалары», Хорезмидің «Ма­ха­ббатнамасы» оңай шағылар жаңғақ емес, оған қайтпас қа­жыр, жасымас жігер, бірегей білім, ересен еңбек керек. Алма бойынан осының бəрі де табылды» десе, профессор Тұрсынбек Кәкішев: «Алма Қыраубаеваның «Қазақ əдебиетінің қысқаша тарихына» жазып берген «Ежелгі түрік əдебиеті» бөлімінің əрбір та­қырыпшасының өзі арнайы зерт­теуді қажет ететін жəне күні бүгінге дейін көбіміздің тісі­міз батпайтын арналар екенін мойындауға тиістіміз» деп аза­мат­тық пікірін білдірген болатын. Бір сөзбен айтқанда, Алма Мү­тә­ліпқызы қазақ әдебиеттануын­да жиырмасыншы ғасырдың ал­пысыншы-жетпісінші жылдарынан бастап қарқынды дамыған тың тақырыптың зерттелуіне бар ғұмыры мен қажыр-қайратын арнаған ғалым. Ол өзінен ке­йінгі буынның Алтын Орда әде­биеті, оның ішінде Хорезмидің «Махаббатнамасын» терең зерттеп білуіне, сондай-ақ «нама» жан­рын зерделеуге жол ашқан әдебиеттанушы десек, қате айт­­қандық емес. Ғалым Алма Қыраубаева Түркі халықтары əде­биетінің жанрында араб, парсы терминдері «Қисса», «Хамса», «Нама», т.б. көп қолданылады деуі арқылы, қазақ әдебиеттануын­да «қисса, хамса» секілді «нама­ның» да өзіндік орны бар екенін мең­зейді. Сонымен қатар қазақ әдебиеті тарихында «наманы» жанрлық формаларына қарай топтастырудың үлгісін жасап, оны ХХ ғасырдың соңғы ширегінде әдебиеттанушылар назарына ұсынған да осы Алма Қыраубаева болатын. Ғалым наманың жанр­лық формалары көп. Оларға: «Эпи­калық поэмалардың циклі» (Шаһнама); «Жеке поэмалар» (Ескендірнама, Шайбанинама, Бабурнама, т.б.); «Саяхатта, сапарда көрген-білгені, алған əсері жайын­дағы шығарма»; «Өлеңмен жазылған арнау» (Хорезмидің «Махаббатнамасы», Ходжендидің «Латафатнамасы», Амиридің «Дах­намасы») жатады дейді өз зерттеуінде.

Әдебиет тарихында ертеде жазылып, бүгінге жеткен түркі өркениетіне ортақ әдеби жазба ескерткіштер молынан кездеседі. Арада мың жылға жуық уақыт өтсе де өз құнын жоймаған, түр­кілердің өшпес өнегесіндей бол­ған ортағасырлық асыл мұ­ралар жетерлік. Сондай құнды жә­дігердің бірі – Хорезмидің «Махаббатнамасы». Бұл жайлы ғалым: «Алтын Орда дәуірін­дегі әдебиет өкілі Хорезми «нама­шылдыққа» алғаш жол ашты. Оның «Махаббатнамасы» – көне дəуірдегі жазба ескерткіштердің ішіндегі ең бір мəнді, қызғылықты дастан» деп баға береді.

Алма Мүтәліпқызының «нама» жанрына алғаш классифи­кация жасауы бүгінгі қазақ ғылымын­да «наманың» жеке жанр ретінде қарастырылып, нама жанрына қа­тысты жаңа көз­­қарастар мен ор­тақ заңды­лық­­тардың қалып­тасып, зерттеу тәжі­рибесінің әрі қарай дамуына жол ашты.

Әрбір көркем шығармаға арқау болған жекелеген тақырыптар мен идеялар бір-бірімен тоғысып, ұштаса жалғасып, бір сағаға құяды. Осыдан келіп, оқырманда дәл осы шығармаға деген бүтін, тұтас бір көзқарас туады да, нәти­жесінде, шығармадағы ор­та­­лық, өзекті мәселе айқын­да­ла­ды. Алайда әр жаңа дәуір­дің оқырманы шығармаға өз ке­зе­ңінің идеяларын сіңіруі бұл заң­дылық. Мәселен, Кеңес зама­нындағы зерттеушілер жұмы­сын сол кездегі идеологияға не­гіз­деп жеткізуге мәжбүр болды. Себебі орта ғасыр әдебиеті жау­һарларының дені діни сипат алған туындылардан, дұрысы Ислам дінінің көркемдігін сөзбен на­сихаттаған шығармалардан тұр­ды. Түркітанушы Т.Қыдырдың сөзімен айтқанда: «Ортағасыр­лық әдеби жәдігерлерді зерт­теу­дегі ­басты кедергі – ол шығар­ма­лардың діни астар алуында, не дінді көркем тілмен үгіт­те­уін­де еді». Алайда ғалымның: «Хорезми творчествосы әр қы­рынан қарағанда әртүрлі құл­пыратын, тылсым сыры тереңде жасырынған асыл тас тәрізді, әр қилы мәселе ретiнде жаңа қасиет­тері ашылып, əдеби таны­­мымызды байыта беретiн шы­ғар­ма» деуінің өзі ашық айтпаса да, шығарманың діни астарын меңзеп тұрғандай көрінеді. Ендігі біздің міндет, кеткен олқы­лықтардың орнын толтырып, тақырыпты жаңа көзқараспен түсіндірудің теориясы мен әдіс­темесі, герменевтиканың қа­ғи­­да­­ларына негіздей отырып, нама жан­рында жазылған шы­ғар­ма­лар­дың сопылық астарына мән бере зерттеу жүргізу.

Гүлбала ҚОШТАЕВА,

М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының докторанты