Құстардың қайтар мезгілі келді. Қоңыр күзде қоңыр әнге сала ұшады енді. Біз төбемізден құстар көшкенде қол бұлғаймыз. Қимаймыз. Құс – өмірдің еркіндігіне мұңая қызығамыз. Сонда бұл өмірде шарасыз адам ғана ма дейсің.
Кейде құстар барар жағына біздің іңкәр көңіліміз бен бойдағы бар жылы сезімдерді қоса алып ұшатын сияқты. Әйтпесе, неге күзде жер-дүниені көңілсіздік билейді? Неге адамдар себепсіз мұңаяды? Ал кеудеңді ұстасаң, сап сары сағыныштан басқа ештеңе жоқ. Енді тек сағынамыз. Кімді, нені – білмейміз. Әйтеуір, сағынамыз. Күз келді. Сағыныш маусымы басталды.
* * *
Жаз өмірін,
мәз өмірін қысқартып,
Бара жатыр, бара жатыр
құс қайтып...
Жылдың дәл осы мезгілінде сары даланы тербете әуелейтін, қайтқан құстарға қош айтысатын бір ән бар. Ол – қос таланттың дарынынан туған «Құстар қайтып барады». Әр күз сайын біз осы әнмен көктеміне асыққан құстарды шығарып саламыз. Бұл – күздің әні. Бұл – біздің ән.
«Құстар қайтып барадыны» тыңдап отырып, бойыңда түсініксіз бір қимастық пайда болады. Кімді, нені? Бір қарағанда, ұшқан құстарды қимай тұрғандай көрінесің. Ал іштей кеудеңді өткенге, жып-жылы естеліктерге һәм «ұмытылған» жақсы адамдарға деген сағыныш кернеп тұрады. Өмірдің өткінші екенін енді бір ойлағанда әннің қайырмасына терең күрсіне қосыласың. Қайтқан құстарға қарап, адамның шарасыздығын амалсыз мойындайсың. «Қос қанат құсқа біткен маған бітсе» деген ән де осындай күзгі көңіл күйден туса керек.
«Құстар қайтып барады» – біздің қоштасу әніміз. Арман әніміз. Ұшқан құстарға «жақсы күндерімді қайтып ала кел» деген үмітке толы сәлем әніміз.
Мезгіл әуеніне айналған құстар әнінің тарихын туған мекенге тағы да күз келгенін ескеріп, айта кетуді жөн көрдік.
1965 жылы – ол кезде «Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері» деген атағы бар, сазгер Нұрғиса Тілендиев «Қазақфильм» киностудиясында музыкалық бағдарламалардың бас редакторы қызметін атқарып жүрген еді. Бірде көңілсіз күймен 28 панфиловшылар саябағына барыпты. Сонда көзіне ұшып жүріп, ағашқа келіп қонған тырна түседі. Жаңа қонған тырнаға ағашта отырған басқа құстар, әсіресе қарғалар тыныштық бермепті. Қайта-қайта шоқып, мазасын алады. Құстардың бұл әрекетінен көңілі бұзылған сазгер: «Адам мен құстың өмірі қандай ұқсас» деген ойға келеді. «Жер бетінде адам баласы бір-біріне сұстана қарап, қызыл сөзге жол беріп, бір-бірін көре алмай, қудалап жатады. Бұл жаман ғадет құстардың да өмірінде бар екен-ау. Тырнаны қарғалар отырғызбай қойды. Мен болсам, көзіме жас алып, үйге қарай беттедім», деп келген бойда жары Дариға Тілендікелініне айтып береді. Осылайша, саябақтағы оқиғадан қатты әсерленген Нұрғиса Тілендиев «Құстар қайтып барады» әнін жазған екен.
Кейін Тұманбай Молдағалиевке жаңа әннің шығуына ықпал еткен көңілсіз көріністі баяндап, жүрегінде сыз қалдырғанын айтыпты. Көп өтпей-ақ Тұмағаң бұл тебіреністі өлеңге айналдырып, «Құстар қайтып барады» әні қазақ аспанында қалықтай жөнелді. Бұл – таланттар үндестігі.
Әннің алғашқы орындаушысы – Халық әртісі Роза Жаманова. Кейін қос дауыста сол кезде өнерге енді ғана қадам басқан Бақыт Әшімова мен Шолпан Тоқсанова деген жас әншілер шырқады. Осы әннен соң жас таланттардың есімдері кеңінен таралды деседі. Кейін Майгүл Қазтұрғанова, Ермек Серкебаев, Нұрғали Нүсіпжанов сынды саз өнерінің майталмандары шырқады. Нұрғиса Тілендиев көзі тірісінде шығармашылық кештерінің барлығын осы әнмен аяқтайды екен. Өзі туындыларының ішінде де осы әуенге ерекше тебіренген. Мәңгілік сапарға аттанар сәтінде де «Мені «Құстар қайтып барады» әнімен шығарып салыңдар» деп аманат еткен.
Қос жұлдыз – Нұрғиса Тілендиев пен Тұманбай Молдағалиев құстармен қоштасу әнінен соң араға бірнеше жыл салып, «қайтқан құстарды қайта ұшырып әкелейік» деп бір жақсы әннің музыкасы мен сөзін жазыпты дейді. Ел аузында айтылып жүрген бұл әңгіменің мән-жайын алыс-жақынға сұрау салып, біле алмадық. Бірақ «Құстар қайтып барадының» жалғасы іспетті саналатын кезекті туынды құс қанатына қондырып көктемді де ала келіпті.
«Құс қайтып оралды Алматыма» – көктемді, жылылықты, жақсылықты күткен барша жұрттың жүдеген көңілін бір серпіп тастаған ән болды. Алматыға оралған құстар бақытты әнге салып, бар қаланы шаттыққа бөледі. Әнді естіген ел құстардың қанатымен сол бір жақсы күндер қайтып келгендей қуанды. Күзде кеткен арман ән қайта оралды деп жұбанды.
Тағдыры байланған бұл әндермен қос автор күзден өтсең, көктем, құлазудан соң қуану, сағынудан соң қауышу, сәтсіздіктен соң күтпеген жақсылықтар қарсы алатынын жеткізгісі келгендей. Адам қай уақытта да жақсылыққа сеніп үйренген ғой. Әрқашан бір бақыттан үміттеніп жүреді. Әр жанның жүрегінде бір ұлы сағыныш бар. Бәлки, адамның кей-кейдегі мағынасыз ғұмырын ұзартатын да осы үміт пен сағыныш шығар.