Әуелі тарихты әдебиеттен оқып, кинодан тоқыған әлдеқайда сіңімдірек, көкейге қонымдырақ деген ойдамыз. Өйткені жасынан құмартқан оқушы болмаса, тарихи құжат пен тақ-тұқ еткен деректі екі жастың бірі қабылдай бермейді. Есейіп толысқан сана болмаса. Бұл орайда әдебиеттің жөні бөлек дер едік. Рас, кино – сол әдебиеттің баласы, бел баласы да емес, немере, шөбересі. Поэзия мен прозадан шыққан драматургия театрдан кейін киноға ойысқанын ескерсек, солай.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қазақстан Компартиясының орталық комитетінде біздің ұлт тарихының жоспары талқыланып, бір жазушы «Кенесары көтерілісін тарихқа қосуға әлі ерте, қоя тұрайық» депті. Сонда ұлы Мұхаң, Мұхтар Әуезов: «Қазақстан тарихына Кенесары тақырыбы қосылмаса, ондай тарих кімге керек?» десе керек. Осыдан кейін Әуезовті заңғар жазушы ғана емес, заманының батыры, Алаш арыстарының заңды жалғасы демей көріңіз?! Сол Кенесары ханның Алаш азаттығы үшін орыспен соғысын Нысанбай жыраудай жырлаған ақын жоқ, қазақ әдебиетінде есімі атала бермегенімен. Кенесары, Наурызбай заманындағы қазақ поэзиясының озық үлгілерінің бірі ретінде мына шумақты келтірсек те жетіп жатыр:
«Халық иесі хандарды
Қалай айтсам мін бар ма?!
Шегірткеге таланған
Қырғауылда жүн бар ма?!
Жапалақтан сескенген
Жалғыз қазда үн бар ма?!
Хандарынан айырылған
Иесіз жұртта сын бар ма?!
Кенесары, Наурызбай
Бір көрінер күн бар ма?!»
дейді Нысанбай жырау Жаманқұлұлы. Ханы кетіп, басшысыз қалған елдің мүсәпір халін қалай көркем суреттеген?! Бүгінгі мен деген ақындардың аузына түсе бермейтін «шегірткеге таланған қырғауылды» естігенде небір ғажап суреттер мен сұрақтар көкейге келеді.
Қазақ даласында хандық билік тоқырап, яғни біздің елдің дербестігі қолдан кете бастаған тұсында туған Нысанбай жырау – Кенесары хан орысқа ашқан соғыстың басы-қасында жүрген бірегей тұлға. Ханның жорық жырауы, көп ішінен қалаған ақыны есебінде. Соңында қалған мұрасы «Кенесары-Наурызбай» жырын тебіренбей оқу мүмкін емес. Қырғыздармен соғысын қапысыз суреттеп, шайқастың табиғатын дәл береді. Оқиғаның ортасынан репортаж ұсынатын жыраулардың қашанғы әдетін ғана көрмейсіз, бағамдаулар мен байыптаулары да әртарапты ойларға жетелейді. Оқиғаның ортасынан репортаж ұсынатын жыраулардың қашанғы әдеті дегенге тосырқайтын түк те жоқ. Бұқар жырау «Қалданменен ұрысып, жеті күндей сүрісіп» деп дәл майдан ортасынан бастамай ма әңгімені. Нысанбай жырауда да кездесіп бағады ондай тұстар. Айқастың «әкесін көрістіріп», жекпе-жектің «жанын шығарып» көрсетеді. Қаншама батырды түгендеуге болады. Бір әттеген-айы, дастанның толық нұсқасы жетпеген сыңайлы.
Мұхтар Әуезов «Хан Кене» атты бес перделі тарихи пьесасына Нысанбай жырауды қосып қана қоймай, одан бөлек, шығармашылығына арнайы тоқталған. «Қайғылы оқиғаның қызығы мен қайғысының ортасында болған ақын дастанды шындыққа ғана құрып, кестелі тілмен суреттей жазған. «Кенесары-Наурызбай» жорығы туралы кейінгі талай ақын түрлі өлең шығарса да, дәл Нысанбай жеткен өріске жеткен емес. Нысанбай жырында оқушының көз алдында ағып отырған қандай қызулы, жанды шындық бар. Бұл өлең ақын қиялының еріккендегі ермегі емес. Барлық сөзінде сол жорықтың қуанышы мен қайғысын кеше ғана көз алдынан өткізген, көзі көргеннің жаңалығы бар. Көп қолмен бірге кешегі тарыққан қайғы, мұң, арманы бар», – деп жазған.
Ақын Әбділдә Тәжібаев: «Мұхтар Әуезов өте ірі тұлға және көреген ақын деп санаған Нысанбай – XIX ғасырда өмір сүрген Кенесары ханның ең жақын достарының бірі, оның сүйікті жырауы. Нысанбай жырлаған Кене хан біздің дәуіріміздегі ең ірі тарихи дастандардың бірі және соңы деуге болады. Кене мен Наурызбайдың набыт болған күндеріне дейін барлық трагедиялық қайшылығын түгел жеткізе суреттеген қазақ елінің сүйікті дастаны. Бұл дастан кейін Кене ханмен бірге жабылды, оны ауызға алу қылмыс саналды. Сол ғажайып дастанның босанар күні бүгін туды. Жаңа ұрпаққа, талантты оқырман қауымға ұсыну керек», деген.
Әуезов бастап арнайы тоқталған Нысанбай жырау шығармашылығын Есмағанбет Ысмайылов та зерттеген. Әдебиетші ғалым соғыстан кейінгі репрессияда тұтқындалып, тергелгенде сұрақтардың көбі осы дастанға қатысты өрбігенін академик Мәмбет Қойгелді жеріне жеткізіп жазады. Аталған шығарма 1875 жылы С.Жантөрин мен Т.Сейдалиннің аударуымен «Записки Оренбургского отдела императорского русского географического общества» журналында жарияланыпты. 1912 жылы Қазан қаласында белгілі әдебиет жинаушысы, ақын Жүсіпбек Шайхисламұлы жеке кітап етіп бастырған. 1923 жылы Ташкентте Х.Досмұхамедұлының құрастыруымен жарық көрген. Алғысөзінде Х.Досмұхамедұлы: «…Нысанбай ақынның «Кенесары-Наурызбай» деген сөзін дұрыстап, 1896 жылы Ә.Диваевқа берген Ж.Басығараұлы екен. Біздің естуімізше, Жүсіпбек Сумұрын Жаппас Ораз деген ақынға жаздырып алған «Кенесары – Наурызбайды» баспаға берместен бұрын бірқатар қырғыз туғанымыздың оқығандарына көрсетіп, олардың сынына салдық, олар жағынан бөтен сөз болған жоқ», дегенін айтады.
Дастанды біз 1993 жылы шыққан «Хан Кене» жинағынан оқып мағмұрланғанбыз. Одан беріде алаштанушы ғалым Мәмбет Қойгелді іздеп, насихаттап жүргенін білеміз. Қазақ әдебиеті мен тарихының баға жетпес дүниесі әлі де болса зерттеп, талдауды қажет етеріне күмән келтірмейміз.