Сыр бойындағы тым әріден бастау алатын ағартушылық дәстүрі жайлы сөз болғанда ахундар мұрасына соқпай кету әсте мүмкін емес. Жекелеген авторлар қаламына оқта-текте ілініп қалатын бұл тақырып әлі толыққанды зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Облыстық тарихи-өлкетану музейі қызметкерлерінің ізденісі осы олқылықтың орнын толтыруға жасалған қадам болып тұр. Музей мамандарының жергілікті Qyzylorda телеарнасымен бірлесіп, «Құнды жәдігер» жобасы аясында түсірілген хабарлар Тапал ахун (Нұрмұхаммед) Қадірұлы мен Әлібай ахун Қосқұлақұлының мұрасына арналды.
Ең алдымен ахун дәрежесінің салмағына тоқталып өтелік. Ертеден жеткен «қырық молданың қасиеті бір мақсұмнан, ал қырық мақсұмның ілімі бір ахунның бойынан табылған» деген сөз діни лауазым иелерінің ағартушылық саладағы орнын айқындап тұр. Сыр бойындағы осындай ғұламалардың бірі 1848 жылы дүние дидарына келіп, 74 жасында өмірден озған Тапал ахун (Нұрмұхаммед) Қадірұлы.
Қазіргі Сырдария ауданындағы Шіркейлі ауылы аумағында туған ол білімді Хорезмде алады. Кейіннен ауылына 2 мешіт салдырып, заман ағымына орай шәкірттеріне орыс тілін қоса оқытқан. Сыр бойындағы ислам ағартушыларының көрнекті тұлғалардың бірі саналған ахуннан сирек кездесетін 40-қа жуық кітап қалған. Солардың ішінен музей мамандарының назарына екі кітап ерекше ілініп отыр. Оның алғашқысы «Ахтари-Кабир» сөздігі. Бұл еңбек 1545 жылы Кутахиа қаласында жазылып, арабтың 40 мың сөзі түркі тіліне аударылған. Алғаш рет 1826 жылы Ыстанбұлдағы баспаханада басылған. Ал ахуннан қалған кітап 1899 жылы Қазан қаласындағы императорлық университеттің типо-литографиясында жарық көріпті.
Екінші кітап «Фатауа Аламгияр» деп аталады. Шариғат заңдары, жалпы этика, әскери стратегия, экономикалық саясат жайлы жинақта хадистер де қамтылған. Еңбектің жарық көруіне Моғол империясының падишахы, атақты Мұхаммед Мұхиуддин Аурангзеб Аламгир зор ықпал жасаған. Өз басқаруындағы мемлекетті күшейтіп, мүмкіндігін арттырған қуатты билеуші Аурангзеб Аламгир атақты Тәж-Махалды салдырған Жақан Шах пен Мұмтаз Махалдың үшінші перзенті.
Тарихи деректерде бұл еңбекті падишах ислам заңдарын жетік білетін 500 сарапшының басын қосып дайындатты деген деректер бар. Бүкіл Моғол империясында сот құқығының негізі болған кітапты кейін Үндістанды отарлаған ағылшындар «Мұхаммедтің заңы» деп атаған.
Бұл кітаптарды Тапал ахун жергілікті жерде діни-ағарту жұмыстарына пайдаланған.
Ал 1837-1928 жылдар аралығында өмір сүрген Әлібай ахун Қосқұлақұлы Сырдағы Сарықұм деген жерде дүниеге келген. Әуелі ауыл молдаларынан, кейіннен Ораз ахуннан дәріс алып, Хорезмдегі діни медресені бітіріп келгесін Сарықұмда халықты жиып, мешіт салған.
Ел аузындағы деректерде балаларын оқытқан ахунға риза болған Ноғай деген кісі үш диірмен тарту еткендігі айтылады. Бүгінгі күні қол диірмен ұрпақтарында сақталса, жел диірмен ахун жерленген қорымға жақын жердегі бұзылған мешіт жанына құрылған.
– Ғұламаның кітаптары мен қолжазбалары Қармақшы ауданындағы ахунның қарашаңырағы болып саналатын Әжмағанбет баласы Абдулғазимнің қолында сақталып тұр. Онға жуық кітаптың арасында жақсы сақталғаны «Мухтасар-уль-уикайа фи масаиль-аль-хидайа». Авторы Бұқара қаласында өмір сүрген атақты ғұлама Убейдуллах ибн Масуд бин Махмуд бин Ахмад аль-Махбуби. Ханафи мәзһабы бойынша мұсылмандардың күнделікті өмір сүру ережелері баяндалған кітап 49 бөлімнен тұрады. Басқа кітаптар, қолжазбалар әлі де толыққанды зерттеуді қажет етеді. Жалпы, Сыр өңірінде 50-ден астам ахун, ишандар өткен. Ендігі міндет – солардың ағартушылық бағыттағы еңбектерін зерттеп, ел арасында насихаттау, – дейді «Құнды жәдігер» идеясының авторы, облыстық тарихи-өлкетану музейінің ғылыми хатшысы Асхат Сайлау.
Қызылорда