Беймәлім дереккөздеріндегі ұлт ақсүйектері

Конференцияны институт директоры Зиябек Қабылдинов ашып, кейінгі жылдары Ресейдің архив қорларынан алынған жаңа тарихи деректер негізінде жүзеге асып жатқан зерттеуге тоқталды.

Жиын модераторы, институт директо­рының ғылым жөніндегі орынбасары, тарих ғылымдарының кандидаты Шәмек Тілеубаев қазақ тарихындағы хандар, сұл­тандар, батырлар өмірі мен қызметін зерт­теудегі ғалымдар еңбегіне тоқталып, тарих қойнауынан жаңа аршылған дерекке бай мазмұнды қордың ерекшелігін атап өтті.

Алқалы жиын барысында сөз алған Түркияның Мимар Синан университеті профес­соры, тарих докторы Әбуақап Қара тарихшылар тарапынан қолға алынған зерттеулердің маңыз­ын атап өтті. – «ХХІ ғасыр – түркі т­а­рихының ғасыры». Түркі тарихының ғасыры деудің себебі, жаңа деректер енді жарыққа шығып жатыр. Ал түркі тарихы әлем бойынша терең зерттеуді талап етеді. Соның дәлеліндей, Ресей архивтерінен алынған қазақ тарихына қатысты деректердің пайдасы зор. Қазақ хандығына қатысты мәліметтер де осы зерттеудің бір парасына айналады, – деді  түркиялық ғалым.

Институттың Бішкек қаласындағы фи­лиа­лының директоры, тарих ғылым­да­рының кандидаты Ж.Байдилдеев Ресей архив материалдары негізінде әзірленген жинақтар осы ауқымды жобаға серпін беретінін, хандар, сұлтандар, батырлардың жүріп өткен жолы өскелең ұрпақ үшін ғана емес, бүгінде ел басқарып отыр­ған мем­лекеттік тұлғаларға да қажетті екенін жеткізді.

Институт­тың бас ғылыми қыз­меткері, профессор М.Әб­діров қазақ арасынан шыққан Ресей офи­церлері мен генералдары туралы баян­да­ма жасады. XVII-XVIII ғасырлар­да­ғы ойрат­тың әдеби-тарихи ескерткіштері­не қа­тысты деректермен Ресей Ғылым ака­демиясы Қалмақ ғылыми орталығы­ның жетекші ғылыми қызметкері, тарих ғы­лымдарының докторы В.Тепкеев бө­ліссе, тарих ғылымдарының докторы, про­фессор О.Мұхатова «Жаңа замандағы Қа­зақстан тарихын зерттеу проблемала­ры­на» қатысты зерттеулермен таныстырды.

Жиында Жүсіп Баласағұн атында­ғы Қырғыз ҰУ профессоры Т.Чоротегин ХІХ ғасырдағы қырғыз-қазақ мәдени бай­ла­ныстары туралы айтып өтті. «Қожа­­бер­ген Жәнібекұлы – Абылай хан­ның сенім­ді серігі және сардары» тақы­ры­б­ына баян­дама жасаған профессор С.Борбасов ғылыми орта үшін тың деректер келтірді. Тарих ғылымдары­ның кандидаты Ә.Шашаев Әлмерек батыр­дың өмірі, қазақ-жоңғар соғысындағы ерлігіне, ал тарихшы Р.Оразов ұлт-азаттық күрес, қазақтың соңғы ханы Кенесары Қасымұлына қатысты тың мәліметтері­мен бөлісті.

Конференция барысында «Жизнь и деятельность казахских ханов, султа­нов, баты­ров XVIII в. – первой половины XIX в. Сборник архивных документов и мате­риалов» архив жинағы және үш тілде жа­рыққа шыққан «XVIII ғ.-XIX ғ. бірін­ші жар­тысындағы қазақ хандары­ның, сұл­тандарының және батырларының ­өмірі мен қызметі» ұжымдық жинақ таныстырылды.

Жинақта Омбы облысының тарихи архиві, Орынбор облысының біріккен мемлекеттік архиві, Ресей империясы сыртқы саясаты архиві, Ресей мемлекеттік әскери-тарихи архиві, Ресей мемлекеттік тарихи архиві, Ресей мемлекеттік ежелгі актілер архиві сынды мұрағаттарда сақталған XVIII ғ. – XIX ғ. бірінші жарты­сындағы қазақ хандарының, сұлтандардың, батырлардың және басқа да әлеуметтік топтарға қатысты материалдар ұсынылған.

Монографияда қазақ қоғамындағы хандық билік, сұлтандар, батырлар институты зерделенген. Абылай, Уәли, Кенесары хандардың ішкі және сыртқы саясаттағы қызметі, қазақ сұлтандарының қоғамдағы, көрші мемлекетермен қарым-қатынастағы рөлі, сонымен қатар Сырым, Құлсары, Саржан, Есет, Жанқожа, Жоламан батыр­лардың тұлғалық ерекшеліктері, өмірі мен қызметінің беймәлім қырлары архив деректері негізінде сараланды.

Қазақ хандары, сұлтандары мен батыр­ларының өмірі мен қызметін зерттеуге жас ғалымдар да тартылған. Жиын соңында қарар қабылданып, монография мен құжаттар жинағын кітапхана, архив, музей, ғылыми-зерттеу ұйымдарына тегін үлестіру ұйғарылды.

АЛМАТЫ