Ақ Еділдің сағасы – Ақ Жайықтың жағасы...

Бір-екі ауыз сөз

Терең-терең толғамдары бар, өмір­дің шынайы бетін, көрінісін, сапырылыс­қан тірлікті, оның өткені мен бүгінгісін қаз қалпында суреттеп, асықпай, сас­пай, қаламының ұшынан қасиетті сөзді төгілтіп, соны ың-шыңсыз орын-орнына қоя білетін қаламгерлер бізде аз емес. Ал құдай сыйлаған талантына, өзінің мына жарық дүниені жалпағынан адымдай басып жүргеніне тәубе етіп, санасы сарқыла жаздаған кейіпкердің аузына зәмзәм суын тамызып, оны толыққанды азамат деңгейіне көтеру, сөйтіп оған күл­лі адамзат армандаған берекелі ғұмыр­ды кештіру – қажыр-қайраты мол, ақы­лы жүрегіне бағынатын, шапағаты сәу­лесін шашыратқан күн көзіндей, өзін өзге­лерден биік санамай, «мен» деп кеу­десін шертпейтін сара да, дара саңлақ дарын­дардың үлесінде. Міне, бұлардың шоғыры аз екені күмән тудырмайды. Осы аз топтың бірегейлерінің бірі – жазушы Әнес Сарай екені тағы да күмәнсіз.

Оқырман ретінде шынымды айта­йын, 1994 жылы Мемлекеттік сыйлық алған «Еділ-Жайық» трилогиясына дейін мен бұл жазушының бірде-бір шығар­масын оқыған емеспін. «Апырай, ә, екінің бірінің қолы жете бермейтін сый­лықты қағып алған шығарманы оқып көре­йін» дейтін әдетіммен бұл қомақты шығарманы жата-жастана оқығаным бар. Сыйлыққа ие болған шығарма мені ұйытты: біріншіден, аса көркемдігімен; екіншіден, шеңберлігімен, құлашының кеңдігімен; үшіншіден, бірді айтып бас­қа арнаға түсіп кетпей, бастан-аяқ бір­тұтастықты сақтауымен; төр­тін­ші­ден, аса бай тілдік қорымен; бесін­ші­ден, стиль­дік ерекшелігімен; алтыншы­дан, өмір шынайылығымен, образ ірге­тасын бекітудегі жаңа типтегі айла-тәсіл шебер­лігімен; жетіншіден, шығарма болмысын типтендіріп, өзге­ге мүлдем ұқсамайтын сыр-сипат беруі­мен; сегізіншіден, кейіп­керлердің оңы мен солы, құбыласы мен терістігі, шығысы мен батысының ара­жігі ажыратылып, әрқайсысы өз бағы­тын табуымен; тоғызыншыдан, адам мен таби­ғаттың, сана мен сезімнің, ұшқыр ой мен ішкі жан-дүниесінің бір мезет­те қабысуынан; оныншыдан, дүние­ге яғни жарық дүниеге шыр еткізіп әке­летін қомақты туындының құрсақта жа­тып, әбден пісіп-жетілу дәрежесіне ие бол­ғандығынан мені таң-тамаша қалдырды. Әнес Сарай деген жазушыға сәлем беруге итермеледі. Сәлемдесіп, талант иесінің оң қолын уыстай ұстап, құшырлана қысқаннан кейін бірнеше күнді өткізіп барып, уақытым болғанда «Тосқауыл» романы мен «Теңіз сарыны» дилогиясын, тиіп-қашып әңгіме, повестерін оқыдым.

Бірде бір отырыста Әнес аға шығар­ма­шылығы жөнінде Мемлекеттік сый­лық­тың лауреаты, атақты «Тар кезең» рома­­нының авторы Қажығали Мұхан­бет­қалиұлынан суыртпақтап сыр тартып едім, ол:

– Әнесті айтып отырсың ба? – деді маған шаншыла қарап. – Ой-бой, Әнекең таланттың таланты ғой. Ол таусылмайтын дария, оның бір шығармасынан бір шы­ғармасы асып түседі. Сен өзің бас­қаны былай қойғанда, «Атырау» романын оқы­дың ба? Ғажап қой, ғажап, – деді.

– Оқыған жоқпын, уақыт тауып орта­лық кітапханаға бармасам...

– Менде бар, берейін. Оқы да өзіме қайтар. Әнесті оқы, үлкен тағылым, тәлім-тәрбие аласың, – деп өте кірпияз, біреуді мақтауды қаламайтын, өзіне де, өзгеге қатаң талап қоятын, жақтырмаса үлкен-кіші демей тура бетке айтатын Қажекең елпектеді де қалды.

– Саумал ішкендей, мейірің қанып, рахаттанып оқу үшін жарты жылдан артығырақ уақыт керек, – деді Қажекең маған үңіле қарап.

– Кімді, нені айтып отырсың? – дедім оның сөзіне түсініңкіремей қалып.

– Апыр-ау, біз сөз етіп отырған Әнес шы­ғармашылығы – бас-аяғын жинақтасаң жиырма томды еркін құрайды, ал керек болса. Сонда деймін-ау, бір айда үш томын оқыдың дейік. Алты айда он сегіз том, қалған екі томы бір ай, және қандай томдар. Оншақты романы мен ұшы-қиыры жоқ әңгіме, повестерін, драматургиясы мен киносценарийлерін оған қоса – зерттеу еңбектері «Исатай-Махамбет» – 400 бет, «Махамбет» – 320 бет, «Көнеліктер» – 400 бет, «Көк түріктері» – 688 бет, «Асылдың сынығы» – 380 бет. «Ноғайлы» – 480 бет, ал 2016 жылы жарыққа шыққан «Бес мейрам» – 560 бет, – деді Қажығали саусағын бүгіп.

 − «Ноғайлыны» ежіктеп, сөз жібермей екі апта оқыдым, ал «Бес мейрамды» сырғытып оқуға шамам жетпей, тағы да ежіктеп оқып, үш аптадай уақыт жұм­садым. Кей беттерін қайта оқуға тура келді. «Көнеліктер» мен «Көк түріктері» қо­лы­ма түспеді, – дедім мен.

Қажыкең үнсіз ғана басын изеді. Со­сын есік жақтауына қарай жанарын тіктеп, әлдебір ой толқынына беріліп кетті. Мүм­кін, Әнекеңнің шығармашылығына сүй­сінген шығар, әлде «Бас жұтқан бастағы» Баймағамбет сұлтан елестеді ме, екен!

Мен де қарап отырмай, Әнес ағаға арнап екі шумақ өлең жазып едім, оны сол сәтте Қажығалиға оқып, кеуде көтеруді, ыңғайсыз санадым.

Еділ де, еділ, еділ жұрт

Көктем айы еді. Алматыдан жазушы Тұрысбек Сәукетаев телефон соғып, хабарласты. «Жұлдыздың» үшінші санында Әнес Сарайдың «Еділ бойы саздары» атты жаңа әңгімесінің алдыңғы бөлігі жарияланғанын, шығарма үш нөмірге жоспарланғанын айтып, «оқы, өте тартымды, әрі әңгіме жанрының шұрайын да, шырайын да шығаратын туынды», деп қысқаша мінездеме беріп тастады. Содан Заузаның аяғы Сарыатаның басында «Жұлдыздың» бесінші нөмірі қолға тиісімен үш нөмірді қосақтап әңгіме оқуды бастап кеп жіберейін.

Мен де өзен жағасында қармақпен балық аулап өстім ғой. Бірақ мына әңгі­медегі алпыс екі сағалы Еділдің теңіз­ге құяр сағасындағы жағдай мүлдем бас­қаша екен. Апырай, көзбен көріп, қол­мен ұстағандай серпілесің, әңгімені бас алмай оқи беретінің және бар. Мұн­дағы желі Хисамедин арқылы тартылып, Жанғали, Оразбай, Бөкембайларға жал­ғасады. Балықшылардың өмірі шы­найы бейнеленіп, ноғайлының зарын толғаған ащы әуенге тіркеседі. Хиса­мединнің аңыраған үні арна бойын кернеп алыстарға жол тартады. Ащы зар жүрегіңді солқылдатады.

Балықшының тұрмыс-тіршілігін дәл­ме-дәл суреттеген шығарманы бірін­ші оқуым. Әңгіме өміршең, әрі сапыры­лысқан қоймалжың емес, бар болмысы, бар идеясы – тап-таза шындық. Автор – бұл шығармаға өзі де сенеді, өйткені сол қайнаған кәсіпшілікте еңбек еткен. Сонымен бірге өзгені де сендіреді, өйт­кені ой қорытып, пәлсафа іздемейді, жел жаққа желіп кетпейді. Бәрі өзінде бар, денесінде қатталып, жүрегінде жатталған.

Ой, несін айтасың, Сәбила мен Сәнәу, Жібек пен Ғалымжан образдары оқыр­манды жетектеп, желдіртіп отырады. Журналдың үш нөміріндегі әңгімелер бір-бірімен сабақтас, бір-бірінен көз жазып қалмайды. Бірін-бірі толықтырып отырады. Тәстен ата – еңбекқор, сартап адам болса, келесі әңгімедегі Толқын, Әлфия оқырманның жүзін жылытып, қиялға қиял қостыратын сұлу бикештер. Туындыда ел, жер проблемасы мейілінше терең қамтылған. Іскер, уәдесіне берік жандардың саналы да, салиқалы ісіне риза боласыз. Осы бір арада алға жүріс, кейінгіге шегініс жасамай-ақ, әр образды түйіндеп талдамай-ақ, классик жазушымыз Ғабит Мүсіреповтың мына сөзіне құлақ ассақ:

«Соқыр көретіндей, саңырау ести­тін­дей етіп жаз... Зергер деген не? Егер сен сөзіңмен, сөздің құдіретімен қурап қал­ған ағашқа жасыл жапырақ бітіре алсаң, – әне, сонда зергерсің. Егер сен сөз құдіретімен үмітсіз ауру адамды аяғынан тік тұрғыза алсаң, – әне, сонда зергерсің. Егер әлдекімнің жүрегіне мұз қатып қалса, – сенің кітабың соны жібітер болсын, әне, сол зергер, – дей келіп – мазмұн неғұрлым эмоция арқылы берілсе, кітап соғұрлым бағалы», – деп қорытады.

Міне, жазушы Әнес Сарайдың «Еділ бойы саздары» әңгімесі осы Ғабең айтқан оқшау ойларына дәл, әрі сай келеді. Хас шебердің қаламынан туған бұл шығарма үлкен белеске көтеріліп, жаңа сарын, жаңа үн, жаңаша сипат беріп, жаңаша стиль қалыптастырған. Бір роман көлеміндегі бұл еңбек бүгінгі прозаның жетекші жемісі екеніне дау жоқ. Әрбір шығарманың құнды­лығы сол туындыдағы идея мен құры­лымның қабысуы арқылы өлшенеді. Бұл оңай мәселе емес. Тек таланттылар ғана шығарма идеясы мен құрылымын (композиция) асқан шеберлікпен бір-біріне сай ете алады, тыңнан жол салып, үрдіс жаңашылдықты өз туындысына молынан сіңіреді. Ол өмір шындығын күнделікті құбылысқа теңестіріп, алған тақырыбын көркем шығармаға өзек етеді. Міне, талантты суреткер Әнес Сарайдың шығармасындағы көркемдік белесі біз айтқан бірер сөзден де жоғарырақ тыныс­тап, жаңа түр, жаңа мазмұн, кесек бітімді жаңа характерге ие болғаны – мақтаныш.

Арғымақ сені сақтадым

Аты-шулы «Исатай-Махамбет» кіта­бымен тежегішті басқан Әнес Сарай жоқ, ол бұл тақырыпты одан әрі зерттеуін жалғастыра берді, жалғастыра берді. «Құ­дай-ау, бұл неткен қайрат-жігер, нет­кен жаратылыс», деп ойлаймын, ойлаған сайын денем қызып, әлсізденіп қаламын. «Талант – тым өміршең ғой, оған да ара-тұра күтім керек», – деп Дидро айтқандай, осы Әнекең аз да болса, демалыс дегенді біле ме екен! Әй, қайдам, осы он сегіз-он тоғыз жылдай аралықта қаншама көркем шығарма мен зерттеу еңбектерді дүниеге әкеліп, уақыттың ең үздік «дефицит» жазушысы атанды. Бұл – оқырмандардың берген бағасы. Көркем шығарманы есепке алмағанда «Көнеліктер», «Ноғайлы», «Көк түріктер», «Асылдың сынығы», «Бес мейрам» зерттеу еңбектері жарыққа шығып, қалың оқырманның аузын аштырып, көзін жұмдырды. Қажым Жұмалиев, Берқайыр Аманшин қолы жетпеген шың­ды Әнес Сарай бағындырып, басына «Махамбет» атты ту тікті...

...Күнқақты ердің астында,

Көп жүгіретін күлік бар.

Көн садақтың ішінде,

Көбе бұзар жебе бар, –

дегені ақиқат болды. Жебесі – Әнес Сарай екен...

Ноғайлы дәуірінің дүбірі

2009 жылы жарық көрген «Ноғайлы» кітабы жазушы әрі зерттеуші Әнес Сарайға атан түйеге жүк боларлықтай бедел алып берді. Жер-жерде «Ноғайлыны» іздеу, сұрау басталды. Әсіресе еліміздің батыс өлкесінде өздерін ноғайлымыз дейтіндер жүдә көп екен, әрқайсысына бір кітаптан есептегенде бұл еңбектің таралымы – екі мың емес, баяғы Совет кезіндегідей елу-алпыс мың болғанда ғой шіркін!

Бұл кітапты тізбелеп бастан-аяқ оқы­масаң, ой қорытып, саңылау табу қиынның қиыны. Сондықтан қалыңдығы екі еліден артық еңбекті оқи бересің, қажет деректі ақ қағазға түртіп алып, оқуды әрі қарай жал­ғастыра бересің. Түсініп оқу тіпті де оңай емес.

Ноғайлы дәуірі, оның ханы Ноғайдың жарық дүниедегі тіршілік-тынысы соғыс­пен өткені бастан-аяқ баяндалады. Но­ғайлы шекарасы бірде кеңіп, бірде тарылып отырғаны, оның Днепр – Дунай тарапынан жаңа қоныс алғанға дейін ортаңғы және жоғарғы Еділ – Жайықты қоныс еткені атап көрсетілген. Ноғай хан­ның тұсында 1300 жылға дейін (Ноғай 1300 жылы өлтірілді) Ноғайлы елі дәуір­леудің бірнеше сатысынан өткен. Зерттеуші Ноғайлының басқару жүйесіне кеңінен тоқталып, Орда басшысы – би деп аталғанын, оған халық құрылтайында сайлау арқылы қол жететінін баяндайды. Биге – кәрі мырзалар ағасындай, жас мырзалар әкесіндей бағыныпты. Ол Сарайшық қаласында тұрған екен. Лауазым жөнінен екінші тұлға – Нұрадын мырза деп аталады дейді зерттеуші ағамыз. Оның міндеті – оң қанатты, яки Қырым бетті жаудан қорғау болды. Ноғайлының мемлекеттік құрылымында халықтың өзі құрып, өзі би­легендіктен дала демократиясының озық үлгілері көрініс тапқан. Рухани үр­дісі, мәдениеті, кәсіпшілігі біркелкі дамыған.

Ноғайлы тарихы – қазақ тарихынан шет емес. Кезінде қазақ елін құрайтын ру­лар тайпа болып Ноғайлыны құраған. Зерт­теуші – бұл жағына аса мән беріп, бұл­тартпастай дәлелдер мен нақтылыққа жүгінген.

«Қазақ топырағына төрт мың үй моң­ғолмен келген Шыңғыс тұқымдары Еуро­паны бағындыру жорығында 400 мың қол жиды. Осынау жер қайысқан қозғаушы күш жергілікті тайпалар болмағанда, кімдер?! Білетініміз жоққа тән. Қазақ тарихы ана хан, мына ханның қайраткерлік іс-әрекет, өмірбаянында емес, солар жетекшілік еткен тайпалардың тарихында жатыр... Шыңғыс әулетінен шыққан хандар тарихы – шын ұлттық тарихымызды көлегейлеп тастаған. Баршамыздың міндетіміз, оларды шаң-тозаңнан аршып, жарыққа шығару», деп үлкен ауқымды ойды Әнекең ортамызға тастайды.

Ноғайлының құрамында 66 (тайпа), 139 рудың аты аталады. Эвлий Че­бе­ли «140 рулы ноғайлы халқы» деп жаз­­­ған. Ал Мұрын жырау «90 баулы Но­ғай­­лы» деп жырлағанын зерттеуші тағы есі­­мізге салады да, он жеті қазақ тай­­па­­ларының бас-басына үрдісті сипат бе­­ріп, терең-терең толғамдарға барады. Мұ­ның бәріне тоқталу маған мүм­­кін емес. Оны оқырманның өзі ой еле­гі­нен өткізе жатар. Менің таңғалып, таң­дай қаға­тыным, ұрпақтан-ұрпаққа бар бол­мы­сымен жалғасатын осындай еңбекті жазуға Әнекеңнің тәуекел еткені. Тіпті ескі-құсқы мұрағаттарды ақтарып, ертелі-кеш уақытын сарп етіп, көз ма­йын тауы­су бір де, оны рет-ретімен жазып шығу қияметтің қияметі ғой. Ал сүбелі фактілерді іздестіру, оны қазақшаға аудару – шынтуайтқа келгенде өз шығармаңды жазғаннан екі есе ауыр. Сосын Әнес аға зерттеу еңбектерінде өткен шақ, келер шақ, осы шақтың үшеуін де шеттетпей қамтып жазады. Бір деректерді алғанда ғана амалсыз авторына сілтеме жасайды. Ал күллі тарихты өз мойнына мінгізіп, соның бар міндетін бір өзі көтеру – қара жерді көк өгізге көтертіп қойғанмен тең сияқты боп елестейді маған.

«Ноғайлы» кітабы – ноғайлы ұлты үшін де, қазақ ұлты үшін де, тіпті күллі мұсылман халқы үшін де қымбат дүние. Бұл – ғасырлар тарихын бір арнаға тоғыс­тырып, басын біріктірген теңдесі жоқ сайыпқыран еңбек.

«Бес мейрам» немесе арғын тайпасы

2014 жылы «Көк түріктері», 2015 жылы «Махамбет», 2016 жылы «Бес мей­рам» кітаптары жарық көрген Әнес Са­рай аздап болса да кеуде керіп шіренеді екен десең, жолыға қалғанда айтатыны «Әй, бала, қолым тимей хабарласа алмай қалдым, амансыңдар ма?» деп бетіңе бажырая қарайды да «Мені бір нәрсе қызықтырып, соған отыруды бастап, иә, сөйтіп», дейді де Көбіктінің тоқалы – Меңдібике, Алшағыр ханның бәйбішесі – Сұлуқыз, Қобландының Құртқасы, тағы тағы­ларды айта бастайды. «Егер қолым жетіп, ойға алғанымды орындасам, бұл енді өте қызық, әрі көлемді еңбек бола­йын деп тұр», деп тілінің астына насы­бай басады. Мен қарсы алдымда тұрған ағама бірдеңе деуге шамам жетпей, жанарымды алысқа көкжиекке қадаймын да, аузымнан дені дұрыс сөз шықпай кекештеніп қаламын.

«Бес мейрам» кітабын мен ұзақ оқы­дым. Жол ма жол теріп оқымасаң, түсіну қиындау, адам аттары мен тарихи деректерден көз тұнады. «Белгісіздікке саяхат» кіріспе сөзінің өзі бажайлаған оқырманға біраз түсінік беріп, ал енді шаршамай-шалдықпай оқысаң, бұлақ суын ішкендей мейірімің қанып, өзіңе де, өзгеге де алғыс айтасың деп тұрғандай.

Біріншіден, зерттеу тек қана бір тайпа арғын жөнінде ғана емес. Оның арғы-бергі тарихы сыңаржақтанбайды, жан-жағын қамтиды, топтастырады. Екіншіден, осы кезге дейін сөз боп келген тайпа туралы өздерінің зерттеу еңбектерін ұсынған қырғыз, өзбек, қазақ, сонымен бірге шетел ғалымдарының пікіріне тоқтап, өзінің толыққанды фактілерін келтіреді, яғни қарсы қояды. Автор «Етек алып кең тарап кеткен «Ғұн» атауын бірден тәрк ету қиынға түсері мәлім. Дегенмен де бұл халықтың төл атын қайтаруда табандылық көрсеткеніміз жөн. Өзгелер қалай жазса, солай жазсын, біз «ху» деп, болмаса «ху-ну» деп, қалайда «ху» түбірін сақтап жазуға тиіспіз» деп орнықты да дәлелді пікір айтады. «Ақ орда жұрты» деген бөлімінде: «Тоқа-Темірдің» «Жеті жыл­дық соғыста» атын шығарып, абы­ройын асырған – ержүрек арғын жасақтары. Алтын орда әскері қатарындағы дабыралы «Арғын мыңы» – шақшақ пен сар­же­тім рулары» деп толғайды. Әнекеңнің айтып отырғаны – Тоқа-Темір басшылығы­мен Ресейді, Польшаны, Литваны, Венгрия­ны бағындыратын 1236-1242 жылдар­дағы атақты «Жеті жылдық соғысқа» қатысып, жеңіс әперуге қомақты үлес қосқан арғындар...

Жоғарыда да айтқанымыздай, арғын шежіресі тармақталып, әр кезеңмен сабақтасып, салаласып отырады. Оның бір бунағы Барақ хан кезеңімен байланысты екеніне көз жеткіземіз. «Бес мейрамның» шежірелік тарихы басталып, қуандық, сүйіндік, бегендік, шегендік, қаракесек руларының ата-атаға жіктелген кезеңіне сәуле түскенін автор дәлелдеп, шегелеп тастайды. Жиделі Байсын арғындары туралы мәлімет Әмір Темір жазбаларында да кездеседі екен. Ол Арғын ордасына Тас Хажыны сегізінші әмір етіп тағайындаған. Олардың 20 адамын мың­басылық, жүзбасылық, онбасылық дәре­жеге көтергенін баяндайды. Бұл еңбек­те бастан-аяқ арғын руы жөнінде тәп­тіштелмей, ара-тұра тайпаға қатысты мағ­лұматты сөз ете отырып, жалпы қазаққа байланысты тарихи кезеңдерге де орын береді. «Керей-Жәнібек», «Бұрындық пен Қасым», «Жоңғар шапқыншылығы қарсаңында», «Ақтабан шұбырынды» – аңыз бен ақиқат, «Аңырақай шайқасы», «Сүзекі» соғысы осы айтқандарымыздың дәлелі. Сүбелі-сүбелі шежіре-тарих дабыра қызыл сөз емес, нақты-нақты фактілер, дерек көздері сөйлейді.

 * * *

Қазан айының бас жағында еліміздің бас газеті «Егемен Қазақстан» Әнес Сарай­дың «Жайдары Әбіш, жабырқау Әбіш» атты көлемді мақаласын екі нөмір­ге жариялады. Мұны тек мақала емес, зерт­теу еңбек десе де болар еді. Оқы­ған адамды толғандыратын, адам мен адам­ның ара-қатынасын өлшеп-пішетін, сенімі мен сергелдеңі мол өмірдің бір сарынды болмайтынын, ұлы мен кішінің, бар мен жоқтың айырмасын таразылап, саралап, тепе-теңдіктің қандай мазмұнда өрбитініне көз жеткізеді. Таралымы мол, ауқымы кең басылымды жаздырып алмайтын оқырман болса, іздеп, тауып оқуға кеңес берер едім.

* * *

Адам өмірі – уақытпен өлшенеді. Ал уақытқа бәрі сыйымды. Біз шама-шарқымызша сөз еткен қаламгердің зерттеу еңбектері – ұшы-қиыры жоқ дастанға ұқсайды. Осыншама тарихи шежірені жазып, көнені көз алдымызға көлбеңдеткен, әрі аса көрнекті жазушы, әрі аса көрнекті зерттеуші-ғұлама Әнес Сарай ағама тіземді бүгіп, басымды иемін...

Әттең, осы материалдың өнбойында сөз болған екі дарын иесінің самаладай жарқырап, ортамызда жүрмегені – көңі­лімізге қаяу түсіріп, еріксіз күрсіндіре бе­реді. Бірақ қолдан келер шара қайсы? Осы арада талантты ақын Мағжан Жұмабаев­тың бір шумақ өлеңі ойға оралады:

... Мен өлмеймін, менікі де өлмейді,

Надан адам өлім жоғын білмейді.

Өзім-патша, өзім-қазы, өзім-би,

Қандай ессіз не қылдың деп

тергейді?! 

                         

Марат МӘЖИТОВ,

жазушы